بیان مسئله ……………………………………………………………………………………………….3

اهمیت و ضرورت ……………………………………………………………………………………3

پیشینه ………………………………………………………………………………………………….3

روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………6

سؤال اصلی ……………………………………………………………………………………………..7

سؤالات فرعی ……………………………………………………………………………………………..7

فرضیه ها ………………………………………………………………………………………………….7

اهداف ……………………………………………………………………………………………………8

ساماندهی پژوهش ………………………………………………………………………………..8

تعاریف و اصطلاحات………………………………………………………………………………….9

اخباری …………………………………………………………………………………………………9

قرآنیون …………………………………………………………………………………………9

اصولی……………………………………………………………………………………………..10

فصل دوم : دیدگاه امام خمینی در زمینه فهم قرآن و مراتب آن

مردی از جنس نور ……………………………………………………………………………….11

جامع اضداد…………………………………………………………………………………………12

زندگی نامه علمی  …………………………………………………………………………13

امام و تهذیب نفس ……………………………………………………………………………15

لطایف عرفانی در بیان امام …………………………………………………………………17

برخورد امام با بزرگان فلسفه و عرفان ………………………………………………..18

نگاه امام به قرآن و تفسیر…………………………………………………………………..21

وجوه اشتراک و افتراق امام و اخباریان در مسئله فهم قرآن ……………………….24

امام و مراتب فهم قرآن ………………………………………………………………26

جایگاه قرآن پیش از تنزل……………………………………………………………………27

تجلی خداوند در قرآن و نتایج آن ……………………………………………………..29

قابل فهم بوده ظاهر قرآن برای همگان ………………………………………..29
شناخت و تفهیم یگانگی خدااصلی ترین هدف قرآن ………………………….30
وصول به مقام قرب الهی …………………………………………………………30
معرفی حق تعالی و نشر توحید ………………………………………….31
قران کامل ترین کتاب و دربردارنده شریعت ابدی ………………………..32
اثبات وجود بطون مختلف برای قرآن و پیوند ناگسستنی بین ظاهر و باطن …….35
معیت قرآن و اهلبیت ……………………………………………………38
جامعیت قرآن ……………………………………………………………………40
اختصاص فهم کامل ظاهر و باطن قرآن به پیامبر و ائمه ……………..42
امام و موانع فهم قرآن ………………………………………………………………..44

الف ) خودبینی…………………………………………………………………………..44

ب ) اندیشه ها و مذاهب باطل ………………………………………………………44

ج )انحصار فهم قرآن در فهم پیشینیان …………………………………………….45

د )معاصی……………………………………………………………………………………..45

هـ )حب دنیا……………………………………………………………………………..46

نتیجه گیری ………………………………………………………………………………..47

فصل سوم : تبیین و بررسی دیدگاه اخباریان راجع به تفسیر قرآن با تاکید بردیدگاه امام خمینی

پیدایش اخباریگری در مکتب شیعه………………………………………………….48

چند نظریه در مورد منشأ پیدایش اخباریگری …………………………………..49

بزرگان مکتب اخباری …………………………………………………………………..50

آشنایی با فوائد المدنیه …………………………………………………………………..52

بررسی ونقد آیات و روایات مورد تمسک اخباریان ……………………………55

الف ) آیات …………………………………………………………………………..58

استدلال اخباریان به آیات …………………………………………………………..68

پاسخ ……………………………………………………………………………………….70

نتیجه نهایی ……………………………………………………………………………72

ب ) روایات …………………………………………………………………………..72

روایاتی ناهی از حکم دادن بر خلاف ما انزل الله ………………….73
روایات ناهی از فتوی دادن غیر عالمانه …………………………..73
روایات ناهی از عمل به رای و قیاس ……………………………….74
روایاتی مبین آمدن همه احکام مورد نیاز بشر در قرآن و سنت پیامبر(ص)……79
روایات تعیین کننده قیم یا مخاطبانی خاص برای قرآن……………..80
روایاتی با موضوع تمسک به اهل بیت و عترت پیامبر(ص) ……85.
روایاتی با موضوع تمسک به اهل بیت و عترت پیامبر(ص) ………88
روایات بطون مختلف قرآن …………………………………………….90
روایات عام و خاص و ناسخ و منسوخ داشتن سنت پیامبرهمچون قرآن کریم….106
روایات مبین مقدمات و نیازمندیهای مفسر ……………………….112
روایاتی در مورد اصناف مردم با هدف تشویق به علم آموزی…116
 نتیجه گیری………………………………………………………………….121

فصل چهارم : نقد بیرونی اخباریان

نقد مبانی اخباریگری با آیات و ورایات دیگر…………………………….122

آیات……………………………………………………………….122

آیات قرائت …………………………………………………………122
آیات تفکر و تدبر ……………………………………………………………………………..124
آیات تحدی و هماوردطلبی ………………………………………………………………..127
قرآن کتاب هدایت …………………………………………………………………………….128
آیات روشنی و بینادلی ……………………………………………………………………….130
آیات تبشیر و انذار   ……………………………………………………………………………..132
آیات الاحکام ……………………………………………………………………………………132
آیات عبرت آموزی و پند گرفتن …………………………………………………………..134
آیات سؤال و جواب بین خداوند و بندگان …………………………………………..135
قرآن کتاب حکمت و علم……………………………………………………………………136
روایات ……………………………………………………………………………………….137
  2-1. روایات عرضه …………………………………………………………………………………..137

  2-2. قرآن عامل نجات از گمراهی ………………………………………………………………..139

  2-3. روایات ارجاع ……………………………………………………………………………………..141

  2-4. روایات استنطاق و استشهاد …………………………………………………………………..141

2-5. روایات تفسیری و سیره پیامبر و اهل بیت در تفسیر…………………………………..142

نتیجه نهایی………………………………………………………………………………………147

منابع و مآخذ ………………………………………………………………………………….148

منابع نرم افزاری …………………………………………………………………………..157

چکیده:

اخباریان با استناد به بعضی آیات قرآن و وروایاتی چند از جمله روایت « من خوطب » معتقدند : فهم قرآن و تفسیر آن تنها در اختیار مخاطبان خاص قرآن قرار دارد ؛ مخاطبان خاص قرآن از دیدگاه ایشان پیامبر (ص) و امامان شیعه هستند ، معتقدند تمامی آنچه تا ابد مورد نیاز جامعه بشری است در قرآن کریم آمده و تبیین و توضیح آن در روایات اهل بیت (ع) بیان شده است و لذا در مورد آیاتی که روایاتی ذیل آن به ما نرسیده حکم به توقف می کنند ؛ امام خمینی معتقد است مراتبی از فهم قرآن برای همه آگاهان به مقدمات مورد نیاز ، امکان پذیر بوده و آنچه از روایات از جمله حدیث ثقلین استنباط می شود این است که فهم قرآن دارای مراتبی است که مرتبه عالی آن در اختیار انسان کامل یعنی پیامبر و امامان می باشد ، ایشان با استناد به روایت «تجلی » معتقد است خداوند با کلامش یر یندگان تجلی نموده است و قرآن تجلی اسم اعظم خداوند بوده و پیامبر (ص ) و اهل بیت (ع) نیز تجلی اسم اعظم خداوند هستند که در پوششهای به ظاهر جداگانه ای در این جهان ظاهر شده اند و علت این که قرآن در پوشش الفاظ و عبارات بشری در آمده این است که برای کران و کوران در این جهان قابل درک باشد ؛ آیات زیادی در قرآن کریم وجود دارد که بشر را دعوت به قرائت ، تدبر ، تعقل ، تحدی و مبارزه طلبی ، تبشیر و انذار نموده ، آیاتی به صورت سؤال و جواب بین خداوند و بندگان مطرح شده ، آیاتی دیگر مراجعه به قرآن را عامل نجات از گمراهی دانسته و آیاتی نیز احکام عملی جامعه را به صورت ریز بیان نموده ؛ از طرفی روایاتی که قرآن را مرجع تشخیص صحت و سقم روایات دانسته ، سیره پیامبر و امامان معصوم (ع) که در تفسیر قرآن از آیات دیگر کمک گرفته اند همه دال بر این مطلب است که قرآن کریم برای مسلمانان قابل فهم بوده و در سراسر زندگی خویش در طول تاریخ آنرا به کار بسته اند و برداشت اخباریان از آیات نوعی تفسیر به رأی بوده ، یا این که آن روایات در کنایه به دیدگاه اهل سنت و اصول مورد استفاده آنها مانند قیاس ، استحسان ، مصالح مرسله و مانند آن گفته شده است.

فصل اول: کلیات

مقدمه:

خداوند بر بشر منت نهاد و انسان را به دو بال برای پرواز مجهز ساخت ،  پروازی به سوی بی نهایت ؛ این دو بال بنا بر نامگذاری روایات یکی به رسول باطنی و دیگری به رسول ظاهری[1] مشهور شد رسول باطنی همان خرد بشری بوده و رسول ظاهری پیامبران الهی هستند که با سیره عملی و کتاب آسمانی شان راه را به ما نشان داده اند ، در این میان بشریت که دارای دو قوه عقل و جهل یا دل و نفس بودند عده ای خواسته های نفسانی را بر خواسته های الهی ترجیح دادند و خواسته یا نا خواسته قدم در راه باطل و مخالفت با فرامین رسولان الهی باطنی و ظاهری نهادند و در هر راهی و زمینه ای که وارد شدند همه تلاششان این بود که به خواسته های نفسانی جامه عمل بپوشند هر چند نام خواسته های نفسانی را عناوین دلفریبی مانند عقل گرایی یا علم گرایی یا مانند آن بگذارند . این گروه اگر در تفسیر قرآن وارد شدند بر خلاف ظاهر آن دستور داه  و نفس پرستی ها یا مصالح دنیویشان[2] را مصداق تفسیر قرآن دانستند و لذا از طرف پیامبران و بویژه پیامبر اسلام ( ص)و ائمه (ع) موضع گیریهای تندی علیه اینان صورت گرفت  تا شاید متنبه شده به راه حق باز گردند اما عده ای  بر ضلالت خویش افزودند و عده ای نیز راه میانه را در پیش گرفتند و   …

از زمان نزول قرآن تاکنون مسلمانان در پی فهم قرآن بوده تا این کتاب الهی را در زندگی خویش به کار بندند و در هر زمانی تحت تاثیر شرایط محیطی و فرهنگ و حکومت غالب در آن دوران یا دخالت پنهان و حساب شده اهل کتاب و  بیگانگان و مغرضان یا به خاطر بی دقتی و مانوس نبودن با فرهنگ  و زبان قرآن به گونه ای به تفسیر قرآن پرداخته اند و چه بسا به افراط و تفریطهایی دچار شده اند  که گاه مایه درد سر و طعن شده است و خواندن قرآن را به قبرستان برای اموات محدود کرده و باعث مهجوریت این کتاب مقدس شده است[3] ، حال آنکه در درجه اول  آیات قرآن و سپس روایات پیامبر(ص) و ائمه هدی (ع) بهترین راهنما و راهگشای ما در فهم  قرآن می باشد[4] به شرط آنکه با این مجموعه بیگانه نباشیم و از اغراض و مطامع دنیوی چشم بپوشیم ؛  آنچه در این پژوهش در پی آنیم بررسی رویکردهای مختلفی است که راجع به فهم آیات و محتویات  قرآن و مراتب آن پدیدار شده است .

محور اصلی مباحث در این نوشته بررسی دیدگاه اخباریان پیرامون فهم قرآن کریم و نقد آن با تکیه بر دیدگاه امام خمینی می باشد ، اشاره ای به دیدگاه فرقه قرآنیون نیز بدین جهت است که دیدگاهی مقابل اخباریان دارند ؛ در نهایت از آیات قرآن و روایات ائمه معصومین نیز در تبیین بیشتر گفته هایمان سود جسته ایم ، باشد که بتوانیم قدمی هر چند کوتاه درراه فهم درست قرآن کریم برداشته باشیم .

بیان مسئله:

این تحقیق در پی آنست که دیدگاه اخباریان راجع به چگونگی و مراتب فهم قرآن کریم را با تکیه بر دیدگاه امام خمینی ( ره ) نقد و بررسی کند و در این رابطه به دیدگاه فرقه قرآنیون نیز اشاره ای نموده و ارتباط این دیدگاه را با دیدگاه اخباریان روشن خواهیم نمود ، همچنین در نقد دیدگاه اخباریان از دیگر آیات و وروایات نیز استعانت جسته ایم .

اهمیت و ضرورت:

قرآن کریم کتاب هدایت و مایه رستگاری بشر است و این مطلب به کرات در آیات و روایات به چشم می خورد ؛ با وجود آنکه تحقیقها و تفاسیر زیادی در رابطه با قرآن و مفاهیم آن نوشته شده هنوز هم عده ای با تمسک به روایاتی ضعیف و غیر قابل اعتماد شبهه افکنی نموده ، فهم قرآن را دور از دسترس بشر عادی جلوه می دهند ، عده ای دیگر قرآن را بسیار ساده و پیش پا افتاده معرفی کرده و محتویات قرآن را در حد فهم عرب جاهلی عصر نزول پایین می آورند و بالاخره عده ای عقاید و نظرات شخصی خویش را بر قرآن تحمیل می کنند ،  در این میان آنچه اهمیت بررسی دیدگاه اخباریان را روشن می کند این است که این گروه افکار و سخنان خود را با تکیه بر آیات و روایات بیان می کنند ، لذا شناختن این گروه و بررسی مبانی افکارشان ضرورت پیدا می کند.

پیشینه:

از دیر باز تاکنون به صورت پراکنده در کتب تفسیرو علوم قرآنی و بویژه اصولی دیدگاه اخباریان راجع به فهم قرآن به بوته نقد کشیده شده و تقریبا همه اصولیان به مناسبت بحث به نقد اخبارین پرداخته اند که از جمله می توان به نقد شیخ انصاری در فرائد الاصول اشاره کرد اما نقد دیدگاه اخباریان با تکیه بر دیدگاه امام خمینی در جایی بیان نشده ؛ در رابطه با موضوع فهم قرآن به طور کلی و فهم قرآن از دیدگاه امام خمینی (ره ) به صورت اختصاصی مقالاتی نگاشته شده از جمله :

عمومی یا اختصاصی بودن فهم قرآن کریم ، محمد جواد حیدری[1] ؛ظاهر و باطن قرآن ، محمد کاظم شاکر[2] ؛ اندیشه های قرآنی امام خمینی ، جعفر نکونام[3]؛ مبانی و مراتب فهم قرآن ، علی اسعدی[4] ؛ امکان و جواز فهم قرآن ، محمد تقی مصباح ، به نگارش غلامعلی عزیزی کیا[5] ؛ بررسی امکان فهم و جوار تفسیر قرآن در دیدگاه فریقین ، محمد رضا مجیدی[6] ؛ امکان و فهم صحیح قرآن کریم از منظر امام خمینی ( ره ) ابراهیم کلانتری[7] ؛ ظهر و بطن قرآن ، سید حسین هاشمی[8] ؛ معصومان و فهم ویژه آنان از قرآن ، سید رضا مؤدب[9] ؛ شرایط باطنی فهم قرآن در نگاه امام خمینی ، مجید فلاح پور[10]  ؛ امام خمینی قرآن و تفسیر ، سید حیدر علوی نژاد[11] ؛ رابطه متقابل کتاب و سنت ، علی نصیری[12] ؛

ظهر و بطن قرآن کریم ، ابراهیم کلانتری[13] ؛ حروف هفتگانه قرآن از نگاه امام خمینی ، سید رضا مؤدب[14] ؛ روش تفسیری امام خمینی ، زین العابدین عبد السلام ـ مترجم موسی حسینی[15] ؛ ویژگیهای قرآن از نگاه امام خمینی ، علی نصیری[16] ؛ فهم پذیری قرآن ، محمد باقر سعیدی روشن[17] ؛ بررسی برخی از منابع فهم ، علی اوسط باقری[18] ؛ شبهات ظاهرگرایان در فهم قرآن ، علی اسعدی[19] ؛ مصادر فهم قرآن ، محمد باقر سعیدی روشن[20] ؛ فهم شریعت به استناد ظاهر کتاب و سنت با توجه به نظر امام خمینی ، صدیقه میر شمسی[21] ؛ راهکارها و ابزارهای فهم و تفسیر قرآن ، عزت الله مولایی نیا[22] ؛ شرایط باطنی فهم قرآن در نگاه امام خمینی ( ره ) ، مجید فلاح پور[23] ؛ فهم قرآن از دیدگاه امام خمینی ( ره )، محمد علی تجری[24] ؛ و…

همچنین پایان نامه های زیر نیز در رابطه با موضوع مورد بحث نگاشته شده است .

بررسی سندی و دلالی روایات اهل بیت (ع) در باب مراتب فهم قرآن نوشته محمد منتظری نجف آبادی ؛ بررسی سندی و دلالی روایات فهم قرآن نوشته زهرا هاشم آبادی  ؛ مقارنه مکتب اخباری و اصولی نوشته فاطمه شریفی سدهی ؛ سیری در اندیشه عرفانی امام خمینی در تفسیر قرآن کریم نوشته علی محمد فلاحی ؛ نقد و بررسی دلیل اخباریان در رد اصولیان با تاکید بر قرن های 12 ، 13 و 14 نوشته طارق شریفی .

نو آوری این پایان نامه نسبت به نوشتارهای موجود در این زمینه ، طبقه بندی و بررسی محتوایی دیدگاه اخباریان است که به دو صورت نقد محتوایی روایات مورد تمسک شان و همچنین نقد مبانی آنان در مورد تفسیر قرآن بدان پرداخته ایم همچنین نگاهی اجمالی به دیدگاه قرآنیون داشته ایم زیرا این گروه تقریبا نو ظهور مقابل اخباریان بوده و معتقدند قرآن در تفسیر و تبیینش از غیر خودش بی نیاز است و در این راه به تفریط دست زده اند ؛ تلاش ما بر آن بوده که بتوانیم دیدگاه های یاد شده را با واقع بینی ، به صورت مستدل و با تکیه بر دیدگاه امام خمینی این اعجوبه روزگار  به بوته نقد بگذاریم و قدمی بایسته در راه فهم قرآن کریم برداشته باشیم

[1] . صحیفه مبین ، سال 78 ، شماره 21 .

[2] . همان ، بهار 80 ، شماره 26 .

[3] . همان ، تابستان 78 ، شماره 19 .

[4] . رشد ، سال 82 ، شماره 3 .

[5] . معرفت ، بهمن 86 ، شماره 122 .

[6] . پژوهشهای دینی ، بهار 1384 ، شماره 1 .

[7] . بینات ، تابستان و پاییز 78 ، شماره 22و23 .

[8] . پژوهشهای قرانی ، بهار و تابستان 79 ، شماره 21و22 .