1-2 پیشینه پژوهش…………………………………………………. ……………………………………………………………………….. 8

1-3 حدود پژوهش………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………9

1-4 سؤال اصلی پژوهش…………………………………………….. …………………………………………………………………………………………………..9

1-5 سؤالات فرعی پژوهش…………………………………………. ………………………………………………………………………..9

1-6 فرضیات پژوهش ………………………………………………. ………………………………………………………………………….9

1-7 اهداف پژوهش …………………………………………………… ………………………………………………………………………..10

1-8 روش شناسی پژوهش………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………..10

فصل دوم: معناشناسی

2-1 پیدایش زبان……………………………………………………………….. …………………………………………………………12

2-2 تعریف زبان ……………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………13

2-3 زبان شناسی و نشانه شناسی …………………………………………. …………………………………………………………………………………….13

2-4 معناشناسی………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………14

2-4-1 تاریخچه معناشناسی……………………………………………………. …………………………………………………………………………………..16

2-4-2 معناشناسی در میان مسلمانان………………………………….. ……………………………………………………………………………………..16

2-4-2-1 رویکرد زبان شناسانه…………………………………………… ………………………………………………………………………………………..18

2-4-2-2 رویکرد اصولیان، متکلمان و فیلسوفان………………

 

………………………………………………………………………………………….19

2-4-2-3 علمای بلاغت………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………19

2-5 انواع رویکرد ها و نظریه های معناشناسی……………………….. ……………………………………………………………………………………19

2-5-1 معناشناسی تاریخی………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………19

2-5-2 معناشناسی دستوری……………………………………………….. ………………………………………………………………………………………..20

2-5-3 نظریه بافت……………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………22

2-5-4 حوزه معنایی……………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………..22

2-6 اشکال معناشناسی…………………………………………………….. …………………………………………………………………………………………..23

2-6-1 معناشناسی آوایی / صوتی……………………………….. ………………………………………………………………………………………………..23

2-6-1-1 آواشناسی………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………….25

2-6-1-2 انواع آواها………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………….26

2-6-1-2-1 آواهای واک دار (أصوات مجهوره)……………………. ………………………………………………………………………………………26

2-6-1-2-2 آواهای بی واک (أصوات مهموسه)………………………. …………………………………………………………………………………..27

2-6-1-2-3 آواهای سنگین (أصوات شدیده)………………………………. ………………………………………………………………………………27

2-6-1-2-4 آواهای سبک (أصوات رخوه)…………………………………….. ……………………………………………………………………………..27

2-6-1-2-5 آواهای نرم (اصوات لینه)……………………………………………. …………………………………………………………………………….28

2-6-2 معناشناسی صرفی………………………………………………………………. …………………………………………………………………………….28

2-6-3 معناشناسی نحوی………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………….29

2-6-4 معناشناسی واژگانی………………………………………………………………… …………………………………………………………………………30

2-6-4-1 معنای مفردات……………………………………………………………………. …………………………………………………………………………31

2-6-4-2 ترادف(هم معنایی)……………………………………………………………… …………………………………………………………………………31

2-6-4-3 تضاد(تقابل معنایی)…………………………………………………………… ………………………………………………………………………….32

2-6-4-4 شمول معنایی…………………………………………………………………… …………………………………………………………………………..33

فصل سوم: معرفی آیت الله طالقانی و تفسیر پرتوی از قرآن

3-1 زندگی نامه سیّد محمود طالقانی …………………………………………. ………………………………………………………………………………35

3-2 آثار و تألیفات ایشان……………………………………………………………… ……………………………………………………………………………….38

3-3 طالقانی در گذرگاه اندیشه ها………………………………………………….. …………………………………………………………………………….38

3-4 معرفی تفسیر پرتوی از قرآن…………………………………………………… …………………………………………………………………………….40

3-5 روش آیت الله طالقانی در تفسیر …………………………………………… ……………………………………………………………………………..41

3-6 منابع فکری یا تفسیری آیت الله طالقانی………………………………. ………………………………………………………………………………41

3-7 رویکردهای نواندیشانه در تفسیر پرتوی از قرآن…………………… ………………………………………………………………………………42

3-7-1 گرایش اجتماعی………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………….42

3-7-2 تفسر علمی………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………..43

3-7-3 توجه به زبان فارسی………………………………………………………. ………………………………………………………………………………….43

3-7-4 توجه به واژه ها و آواها…………………………………………………… …………………………………………………………………………………44

فصل چهارم: معناشناسی سوره نبأ با محوریت پرتوی از قرآن

4-1 معناشناسی با تکیه بر پرتوی از قرآن………………………………………. ……………………………………………………………………………47

4-2 سوره نباء………………………………………………………………………………… ………………………..47

4-2-1 معناشناسی آیات 1تا 5 سوره……………………………………………. ……………………………………………………………………………..48

4-2-1-1 معناشناسی آوایی ……………………………………………………….. ………………………………………………………………………………49

4-2-1-1-1 آوای مجهور……………………………………………………………. ………………………………………………………………………………..50

4-2-1-2 معناشناسی صرفی…………………………………………………… …………………………………………………………………………………..51

4-2-1-2-1جمله اسمیه و فعلیه………………………………………….. ……………………………………………………………………………………..52

4-2-1-2-2 اسم فاعل………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………52

4-2-1-2-2 حرف……………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………..53

4-2-1-2-3 ابواب فعل(باب تفاعل)…………………………………………. …………………………………………………………………………………..53

4-2-1-3 معناشناسی نحوی………………………………………………… ………………………………………………………………………………………54

4-2-1-3-1حذف…………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………….54

4-2-1-3-2 تکرار………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………….55

4-2-1-4 معناشناسی واژگانی…………………………………………….. ………………………………………………………………………………………..57

4-2-1-4-1 معنای مفردات………………………………………………………. ………………………………………………………………………………….57

4-2-1-4-1-1 النبأ……………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………..57

4-2-2 معناشناسی آیات 6 تا 16 سوره………………………………….. …………………………………………………………………………………….58

4-2-2-1 معناشناسی آوایی…………………………………………………… …………………………………………………………………………………….59

4-2-2-1-1 آواهای انفجاری……………………………………………….. ……………………………………………………………………………………….60

4-2-2-1-2 آواهای مجهور………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………60

4-2-2-2 معناشناسی صرفی………………………………………………….. …………………………………………………………………………………….62

4-2-2-2-1 باب إفعال…………………………………………………………… …………………………………………………………………………………….62

4-2-2-2-2 زمان افعال…………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………63

4-2-2-2-3 مفرد و جمع آوردن کلمات………………………………. ……………………………………………………………………………………..65

4-2-2-3 معناشناسی نحوی……………………………………………….. ………………………………………………………………………………………..66

4-2-2-3-1 حذف……………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………66

4-2-2-3-2 تکرار…………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………….66

4-2-2-4 معناشناسی واژگانی………………………………………………. ………………………………………………………………………………………67

4-2-2-4-1 معنای مفردات……………………………………………………. …………………………………………………………………………………….67

4-2-2-4-1-1 ازواج……………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………..67

4-2-2-4-1-2 سراج……………………………………………………………… …………………………………………………………………………………….69

4-2-2-4-2 الفاظ مترادف……………………………………………………….. …………………………………………………………………………………..69

4-2-3 معناشناسی آیات 17 تا 20 سوره……………………………….. ……………………………………………………………………………………73

4-2-3-1 معناشناسی آوایی…………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………74

4-2-3-1-1 آواهای انفجاری…………………………………………………… ……………………………………………………………………………………74

4-2-3-2 معناشناسی صرفی……………………………………………………. …………………………………………………………………………………..74

4-2-3-2-1 زمان افعال……………………………………………………………. ………………………………………………………………………………….74

4-2-3-3 معناشناسی نحوی…………………………………………………….. ………………………………………………………………………………….77

4-2-3-3-1 حذف……………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………..77

4-2-3-3-2 تکرار……………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………79

4-2-3-4 معناشناسی واژگانی…………………………………………………… ………………………………………………………………………………….79

4-2-3-4-1 معنای مفردات………………………………………………………… ………………………………………………………………………………..79

4-2-3-4-1-1 میقات………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………..79

4-2-3-4-1-2 سراب………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………80

4-2-4 معناشناسی آیات 21 تا 30 سوره…………………………………. ………………………………………………………………………………….80

4-2-4-1 معناشناسی آوایی…………………………………………………… ……………………………………………………………………………………..81

4-2-4-1-1 آواهای مجهور……………………………………………………. ……………………………………………………………………………………..81

4-2-4-1-2 آواهای انفجاری………………………………………………….. …………………………………………………………………………………….82

4-2-4-2 معناشناسی صرفی………………………………………………… ………………………………………………………………………………………83

4-2-4-2-1- اسم فاعل………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………83

4-2-4-2-2 مصدر……………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………….84

4-2-4-3 معناشناسی نحوی………………………………………………… ………………………………………………………………………………………84

4-2-4-3-1 تقدیم و تأخیر………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………84

4-2-4-4 معناشناسی واژگانی………………………………………………. ………………………………………………………………………………………85

4-2-4-4-1 معنای مفردات…………………………………………………. ……………………………………………………………………………………….85

4-2-4-4-1-1 جهنم………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………….85

4-2-4-4-1-2 الطاغین…………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………..86

4-2-4-4-1-3 احقاب…………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………….86

4-2-4-4-1-4 غسّاق………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………87

4-2-5 معناشناسی آیات 31 تا 37 سوره…………………………… ………………………………………………………………………………………..88

4-2-5-1 معناشناسی آوایی…………………………………………………. ……………………………………………………………………………………..89

4-2-5-1-1 آواهای انفجاری………………………………………………… ………………………………………………………………………………………89

4-2-5-1-2 آواهای مجهور…………………………………………………….. …………………………………………………………………………………….89

4-2-5-2 معناشناسی صرفی………………………………………………….. …………………………………………………………………………………….90

4-2-5-2-1جمله اسمیه………………………………………………………….. …………………………………………………………………………………..90

4-2-5-3 معناشناسی نحوی…………………………………………………… ……………………………………………………………………………………91

4-2-5-3-1 تقدیم و تاخیر……………………………………………………… …………………………………………………………………………………..91

4-2-5-4 معناشناسی واژگانی……………………………………………….. ……………………………………………………………………………………..93

4-2-5-4-1 معنای مفردات……………………………………………………… …………………………………………………………………………………..93

4-2-5-4-1-1 متقین…………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………….93

4-2-5-4-1-2 مفاز…………………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………….95

4-2-5-4-1-3 کأس…………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………..96

4-2-5-4-2 الفاظ مترادف…………………………………………………………. …………………………………………………………………………………96

4-2-6 معناشناسی آیات 38 تا 40 سوره………………………………… …………………………………………………………………………………100

4-2-6-1 معناشناسی آوایی…………………………………………………….. …………………………………………………………………………………101

4-2-6-1-1 آواهای مجهور…………………………………………………….. ………………………………………………………………………………….101

4-2-6-1-2 آواهای انفجاری…………………………………………………… …………………………………………………………………………………101

4-2-6-2 معناشناسی صرفی……………………………………………………. ………………………………………………………………………………..102

4-2-6-2-1 مفرد و جمع آوردن کلمات…………………………………. …………………………………………………………………………………102

4-2-6-3 معناشناسی نحوی………………………………………………….. …………………………………………………………………………………..103

4-2-6-3-1 ذکر…………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………103

4-2-6-3-2 تکرار…………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………104

4-2-6-4 معناشناسی واژگانی………………………………………………. ……………………………………………………………………………………104

4-2-6-4-1 معنای مفردات………………………………………………………. ……………………………………………………………………………….104

4-2-6-4-1 کافر…………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………104

4-2-6-4-2 الفاظ مترادف…………………………………………………………. ………………………………………………………………………………105

4-2-6-4-3 الفاظ متضاد…………………………………………………………. ………………………………………………………………………………..107

4-2-6-4-4 شمول معنایی……………………………………………………… …………………………………………………………………………………109

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات

5-1 نتایج……………………………………………………………………………. ……………….111

5-2 پیشنهادات…………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………….114

منابع عربی……………………………………………… ……………………………………………………………………………………….. 115

منابع فارسی…………………………………….. …………………………………………………………………………………………. 118

مقالات……………………………………………………………………………………………………………………………………… 12

چکیده

زبان، مهمترین وسیله ارتباط بشری می باشد که نظامی قراردادی از نشانه‌هایی است که معانی و مفاهیم را از طریق آوا در قالب واژه و جمله آشکار می سازند. بهترین ابزار برای شناخت معانی و مفاهیم، معناشناسی است که از شاخه های مهم زبان شناسی محسوب می شود. در واقع معناشناسی، دانشی است که به شرح و تفسیر واژگان و جمله ها می پردازد. در بحث معناشناسی،  چهار شکل: آوا، صرف، نحو و واژگان، نقش به سزایی در کشف معنا ایفا می کنند. این عناصر مذکور، تأثیر مستقیمی بر مطالعات معناشناسی زبان قرآن دارند. از آنجا که تک تک حروف، کلمات و جملات قرآن از جنبه زیبایی، بی نظیر و در القای معانی، با شکوهند و این زیبایی و شکوه در رساندن معنای آیات کمک شایانی می کند، لذا پژوهشگر در صدد معناشناسی یکی از سوره های قرآن برآمده است. از میان سور مختلف، سوره نبأ به جهت فشردگی آیات که خصیصه سور مکی می باشد، دارای بلاغت و دلالت خاصی در معنا می باشد و به جهت تأثیری که معناشناسی در هر چهار شکل می تواند بر معنای آیات این سوره داشته باشد، مورد تحلیل قرار می گیرد. همچنین به تحلیل دیدگاه های نوین صاحب تفسیر پرتوی از قرآن، پیرامون واژه ها، آواها و ساختار صوری الفاظ و ارتباط آنها با معنای آیات پرداخته شد. نتایج به دست آمده نشان می دهد که هر یك از واژه‏ها در جایگاه مخصوص خود به گونه‏اى ‏قرار گرفته است كه قابل تغییر و تبدیل نخواهد بود. به گونه‏اى كه اگر كلمه‏اى را از جاى خود برداشته، خواسته باشیم‏ كلمه دیگرى را جایگزین آن كنیم كه تمامى ویژگى‏هاى موضع كلمه اصل را ایفا كند، یافت نخواهد شد.

مقدمه

زبان، مهمترین، مؤثرترین، شایع ترین و پردلالت ترین وسیله ارتباط بشری می باشد که نظامی قراردادی از نشانه‌ها است که این نشانه ها معانی و مفاهیم را از طریق آوا در قالب واژه و جمله آشکار می سازند. بهترین ابزار برای شناخت معانی و مفاهیم، معناشناسی است که از شاخه های مهم زبان شناسی محسوب می شود. از جمله اساسی ترین مباحث در تمامی رشته های زبان شناسی، بررسی میزان تعبیر و رسایی درون مایه ها به مخاطب جهت درک و فهم است و از این لحاظ همه رشته های زبان شناسی به گونه ای به معناشناسی مرتبط می باشد. در واقع معناشناسی یا علم الدلالة دانشی است که به شرح و تفسیر واژگان و جمله ها می پردازد و از انواع شیوه های دال بر معنا از نوع زبانی گرفته تا غیر زبانی مانند: حرکات، اشاره ها، حالت ها، رنگ ها، صداهای غیر زبانی و هر اشاره ای که به نوعی موجب ارتباط اجتماعی گردد، بهره می جوید.

در حقیقت در بحث معناشناسی،  چهار شکل: آوا / صوت، صرف، نحو و واژگان نقش به سزایی در کشف معنا ایفا می کنند. این چهار عامل، ساختار معنایی را تشکیل می دهند و با هم ارتباط تنگاتنگی دارند. این عناصر مذکور تأثیر مستقیمی بر مطالعات معناشناسی زبان قرآن دارد.

نگاه معناشناختی به متن و تحلیل معنایی واژگان آن، یكی از راه­های دست­یابی به دقایق معنا و پی بردن به مقصود اصلی گوینده است. این نوع نگاه، به طور خاص در یك متن دینی مانند قرآن ـ كه به باور مسلمانان عیناً سخن خداوند و معجزة الهی است و از سطوح معنایی متعددی برخوردار است ـ به دلیل اهمیت پیام و نقش آن در تأمین سعادت جاودانة بشر اهمیتی مضاعف می‌یابد. بدیهی است که میان کلمات و جملات آیات قرآن، پیوستگی معنایی خاصی برقرار است و همگی از جانب خداوند حکیم برای القای پیامی ویژه ترتیب یافته اند. پیوستگی میان مفاهیم آیات به جملات آن منحصر نمی شود، بلکه میان مفردات آن نیز پیوندهای معنایی ویژه ای برقرار است؛ هر واژه جایگاه خاص خود را دارد. در واقع عظمت گزینش قرآنی و دقّت آن به عنوان ستون بلاغت قرآن، آن جا مشخص می شود که اگر جای واژگانی عوض شود، معنا تغییر می کند، یا آن زیبایی و لطافتی که با آن واژه بوده است از بین می رود.

در قرآن میان موسیقی حروف، الفاظ، معانی آنها، جملات و آیات، به حسب موضوعات مختلف، هماهنگی وجود دارد. از جلوه های اعجاز قرآن، می توان به تناسب شگفتی که میان الفاظ و معانی از حیث آهنگ به چشم می خورد، اشاره نمود. واژگان حامل معنا هستند و چون بار معنایی را به دوش می کشند، هماهنگی لفظ و معنا از جنبه آوا، یکی از عوامل مؤثر در تبیین معناست. به عنوان نمونه قرآن کریم وقتی به تصویر گری صحنه ی قیامت می پردازد، از آواهایی سخت و ثقیل متناسب با لحن تند و کوبنده آیات استفاده می کند. پس می توان گفت: هم نشینی آواها در واژگان موجب القای معنایی می شوند که واژگان دیگر(به همان معنا) نمی توانند آن نقش را ایفا کنند.

یکی دیگر از جنبه های اعجاز قرآن، دقت شگفت در گزینش واژه هاست که تناسب لفظی و معنوی در آن رعایت شده است. متن قرآن چنان به هم پیوستگی دارد که امکان تغییر واژه های در بافت