استاد مشاور:
دکتر حیدر محلاتی
 
زمستان 1390
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

چکیده

توصیف اثر دریا و رود در شعر و ادب عربی از موضوعات ناشناخته فن وصف به شمار می‌آید. کتاب «وصف البحر والنّهر فی الشعر العربی» نوشته حسین عطوان از مهم‌ترین آثاری است که در زمینه تأثیر دریا و رود در شعر عربی از دوره جاهلی تا پایان دوره عباسی دوم نگاشته شده است. از این رو اثر حاضر، از نوشته‌های مهم در این زمینه محسوب می‌شود که تا کنون برای پژوهشگران ایرانی ناشناخته بوده‌ است. همین امر ما را بر آن داشت تا به ترجمه این اثر ارزشمند به زبان فارسی اقدام کنیم.

این پژوهش پاسخی است به کسانی که وجود دریا و مظاهر آن را در شعر عربی انکار نموده‌اند. با این پژوهش می‌توان گفت که اعراب جاهلی دریا را آزموده و وسایل دریانوردی را شناخته و از ثروت‌های آن بهره‌مند گردیده؛ و این امر از طریق دلایل تاریخی و قرآنی و شعری قابل اثبات است. نگارنده پس از ترجمه این اثر، به بررسی کتاب پرداخته و تا حد امکان نظرات نویسنده و روش او را در تألیف این کتاب مورد نقد و بررسی قرار داده است. در ترجمه این اثر تلاش شده که در عین وفاداری به متن، ترجمه روان و دقیقی ارایه گردد. همچنین شواهد شعری کتاب اعراب گذاری و به منابع معتبر ارجاع داده شده است. این پژوهش بررسی‌ای مقدماتی برای پژوهش‌های بعدی درباره اثر دریا در شعر عربی به شمار می‌رود تا اینکه مطالبی که به صورت مختصر بیان گردیده را به تفصیل بررسی نمایند و به نتایجی مهّم‌تری دست یابند.

واژگان کلیدی: شعر جاهلی، شعر اموی، شعر عباسی، دریا، رود، وصف.

فهرست مطالب

عنوان                               صفحه

Contents

مقدمه 1

سابقه و پیشینه تحقیق 3

تعریف مسأله و بیان سؤال‌های اصلی تحقیق 3

فرضیه‌های تحقیق 4

اهداف تحقیق 4

بیان روش تحقیق 4

فصل اول: کلیات 6

مقدمه‌ای تحلیلی بر کتاب 7

1- 1. در طول تاریخ 11

1- 1- 1. قبل از اسلام 11

1- 1- 2. صدر اسلام و عصر اموی 12

1- 1- 3. عصر عباسی 14

1- 2. دریا در قرآن 15

در باره نویسنده 17
3- آثار و تألیفات 19

3- 1. تألیفات 19

3-2. پژوهش‌ها 22

4- معرفی کتاب «وصف البحر والنّهر فى الشعر العربی من العصر الجاهلی حتّی العصر العباسی الثانی» 23

4-1. کتاب شناسی 23

4-2. موضوع کتاب 23

4- 3. بخش‌های کتاب 24

4-3 – 1. باب اول: عصر جاهلی 24

4- 3- 2. باب دوم: عصر اموی 26

4- 3- 3. باب سوم: عصر عباسی اول 27

4- 3- 4. باب چهارم: عصر عباسی دوم 28

4- 4. جایگاه کتاب در میان تألیفات دیگر 28

5- بررسی کتاب «وصف البحر والنّهر فى الشعر العربی» 29

5- 1. بررسی ساختار شکلی 29

5- 1- 1. عنوان 29

5- 1- 2. مقدمه کتاب 30

5- 1- 3. فصل بندی کتاب 30

5- 1- 4. مصادر و منابع 31

5- 1- 5. فهرست کتاب 32

5- 2. بررسی محتوایی کتاب 32

5- 2- 1. اسلوب نگارش کتاب 32

5- 2- 2. شیوه نویسنده در تألیف کتاب 34

5- 2- 3. رویکرد نویسنده به موضوع 38

5- 2- 4. ویژگی‌های کتاب 41

فصل دوم: ترجمه کتاب وصف البحر والنهر فى الشعر العربی من العصر الجاهلی حتّی العصر العباسی الثانی 42

مقدمه 43

باب اول: عصر جاهلی 47

بخش اول: دیدگاه محققان در باره توصیف دریا و رود 48

بخش دوم: تشبیه هودج به کشتی 52

بخش سوم: تشبیه محبوب به مروارید و توصیف غوّاصی و غوّاصان 60

بخش چهارم: سفر دریایی بازرگانی و تاریخی 70

بخش پنجم: تشبیه مهارت هنری خود به مهارت ماهی در شنا کردن 74

بخش ششم: موضوعات گوناگون 77

بخش هفتم: تشبیه کرم و بخشش ممدوح به رود پر آب 79

باب دوم: عصر اموی 86

بخش اول: توصیف مسافرت در رودخانه 87

بخش دوم: توصیف ترس از دریانوردی و نبرد دریایی 93

باب سوم: عصر عباسی اول 97

بخش اول: بسنده نمودن شاعران به توصیف سفر در رودخانه 98

بخش دوم: دوره تجدید و رستاخیز ادبی 99

بخش سوم: دوره پیشرفت و تهذیب» 118

بخش چهارم: دوره نضج و کمال 129

باب چهارم: عصر عباسی دوم 134

بخش اول: توصیف مسافرت در رودخانه 135

بخش دوم: توصیف نبرد دریایی 144

«تحلیل و تفسیر» 152

نتیجه‌گیری 153

فهرست منابع نگارنده 155

فهرست منابع کتاب 160

مقدمه
وصف از معروف‌ترین اغراض قدیمی شعر در ادب عربی محسوب می‌شود؛ و آن پایه و اساس شعر عربی تلقّی می‌گردد؛ بدین جهت است که ابن رشیق قیروانی می‌گوید: «شعر آن است که اندکی از آن در وصف باشد»[1] زیرا اغراض دیگر شعر همچون مدح، هجا و رثا و… نیز وصف است. از این رو دیوان شاعری نیست که از فن وصف تهی باشد

توصیف دریا و رود در ادب و شعر عربی یکی از موضوعات مهّم، امّا ناشناخته وصف به شمار می‌رود؛ و شناخت اعراب قدیم نسبت به دریا، از موضوعاتی است که هنوز نظرات متناقضی در باره آن ارائه می‌گردد. با اینکه کتاب‌ها و مقالات بسیاری در زمینه شعر عربی نگاشته شده، و از زوایای مختلف آن را مورد بررسی قرار داده‌اند، امّا با کمال تاسف باید گفت که اندک مقاله یا کتابی را می‌توان یافت که به این موضوع بپردازد؛. و برخی از پژوهشگران جدید بر این باورند که شعر عربی از توصیف دریا و رود تهی است.

کتاب «وصف البحر والنّهر فی الشعر العربی» از محدود کتاب‌هایی است که به طور مستقیم تاثیر دریا و رود را در شعر عربی از عصر جاهلی تا پایان عصر عباسی دوم بیان می‌کند. با این پژوهش می‌توان گفت که شعر عربی از زمان نشأتش تا پایان عصر عباسی دوم حتی در دوران معاصر بی‌نصیب از توصیف دریا و رود نبوده؛ و آنچه در شعر عربی آمده حاکی از شناخت و تجربه دقیق آنها نسبت به دریا است؛ و هیچ شکی در آن نیست. بسیاری از اینگونه مباحث را می‌توان با مطالعه این کتاب به دست آورد؛ مباحثی که با گذشت چندین قرن هنوز تازه به نظر می‌رسند، و همه این موارد انگیزه‌ای بودند برای ترجمه این اثر ارزشمند به زبان فارسی.

نگارنده پس از ترجمه این اثر، به بررسی کتاب پرداخته و تا حد امکان نظرات نویسنده و روش او را در تألیف این کتاب مورد نقد و بررسی قرار داده است؛ سپس از طریق دلایل تاریخی و قرآنی به بررسی شناخت عرب نسبت به دریا، پرداخته است. در ترجمه این اثر تلاش شده که در عین وفاداری به متن، ترجمه روان و دقیقی ارایه گردد. همچنین شواهد شعری کتاب اعراب گذاری و به منابع معتبر ارجاع داده شده است. روش پژوهشگر بر این بوده که برای تهیّه مطالب از مآخذ و منابع دست اول و قابل اعتماد بهره جوید؛ و ترجمه لغات را از «لسان العرب»، و شرح اعلام جغرافیایی را از «معجم البلدان»، و شرح اعلام اشخاص را از «وفیات الاعیان» و دیگر منابع معتبر استخراج نماید. این پژوهش مطالعه‌ای مقدماتی برای پژوهش‌های گسترده بعدی در باره اثر دریا و رود در شعر عربی محسوب می‌شود؛ تا به صورت مفصل‌تر آن را مورد بررسی قرار دهند و به نتایجی مهّم‌تر دست یابند.

نگارنده برای این تلاش اندک ادعای کمال ندارد بلکه به اشتباه و نقصان خود اعتراف می‌کند؛ امّا امیدوار است که تا اندازه‌ای برای دانش‌پژوهان ادب عربی مفید باشد؛ و راهگشای آنها در این عرصه باشد.

ضرورت انجام تحقیق

سالانه در کشور ما کتاب‌ها و متون بسیاری از زبان‌های مختلف به فارسی ترجمه می‌شوند؛ که از میان ترجمه عربی به فارسی و بالعکس سهم اندکی را از آن خود کرده؛ در صورتی که ترجمه، مهّم‌ترین راه بهره‌مندی از دانش و تمدن دیگر ملّت‌ها است؛ و در میان علوم انسانی از اهمیّت بسزایی برخوردار است.

از طرف دیگر با اینکه کتاب‌ها و مقالات فراوانی در زمینه شعر عربی نگاشته شد، و از زوایای مختلف آن را مورد بررسی قرار داده‌اند؛ امّا متاسفانه کمتر پژوهشی می‌بینیم که مفصلاً به «توصیف دریا و مظاهر آن» در شعر عربی بپردازد؛ و این امر آنچنان که مورد توّجه محققان غیر عرب بوده، مورد توّجه پژوهش‌گران قدیم و جدید عرب قرار نگرفته است؛ و این بُعد مهّم از شعر هنوز ناشناخته باقی مانده است؛ و کتابخانه‌های عربی کتاب‌های جدید را با این موضوع از دست داده است. حسب اطلاعات و بررسی‌های بنده در این زمینه، به جز کتاب «حدیث السندباد القدیم» نوشته دکتر حسین فوزی، و «ابن ماجد الملاّح» نوشته دکتر أنور عبد العلیم، و «ادب البحر» نوشته دکتر احمد محمّد عطیّه و کتاب دیگری از دکتر محمّد یاسمین حمدی کتابی دیگر در این زمینه نوشته نشده؛ جز محدود مقالاتی که به صورت مختصر به این به موضوع پرداخته‌اند؛ و هنوز بسیاری از میراث ادب عربی در باره عالم دریا چون داستان‌های تاجران عرب و اخبار آنها به خاطر پراکندگی در کتابخانه‌های مختلف اروپایی دور از دسترس پژوهش‌گران عرب قرار دارند. لذا این کتاب مهّم‌ترین منبع در این موضوع به شمار می‌آید؛ از این‌رو ترجمه این کتاب را وجهه همّت خود قرار داده، تا اثری ارزشمند را با موضوعی جدید به زبان فارسی ارائه داده و با این کار، سهمی _ هرچند کوچک _ در خدمت به دو زبان فارسی و عربی داشته باشد.

سابقه و پیشینه تحقیق
این کتاب مجموعه‌ای مفید در باره توصیف دریا و اثر آن در شعر عربی به شمار می‌رود. هر چند کتب و مقالات انگشت‌‌شماری در این موضوع نگاشته شده، ولی هیچ یک به تفصیل به این مسأله