1- 1 مقدمه.. 1

2-1 بیان مسئله. 3

3-1 اهمیت و ضرورت موضوع. 4

4-1 محدوده پژوهش. 6

5-1 اهداف تحقیق. 6

1-5-1 هدف اصلی. 6

2-5-1 اهداف اختصاصی. 7

6-1تعریف واژگان. 7

7-1محدودیت ها و مشکلات پژوهش. 9

فصل دوم: مروری بر پژوهش های انجام شده. 2

1-2 مقدمه. 2

2-2 خشکسالی و انواع آن. 2

1-2-2 تعریف و مفهوم خشکسالی. 2

2-2-2 انواع خشکسالی.. 8

3-2 اثرات و پیامدهای خشکسالی.. 12

1-3-2 اثرات مستقیم و غیر مستقیم. 13

2-3-2 اثرات اقتصادی، اثرات زیست محیطی و اثرات اجتماعی. 14

1-2-3-2 اثرات اقتصادی خشکسالی:. 14

2-2-3-2 اثرات زیست محیطی خشکسالی:. 15

3-2-3-2 اثرات اجتماعی خشکسالی:. 16

3-3-2 اثرات خشکسالی بر حسب منبع آسیب پذیر. 17

1-3-3-2 اثر خشکسالی بر کشاورزی. 17

2-3-3-2 اثر خشکسالی بر منابع آب. 17

3-3-3-2 اثر خشکسالی بر جوامع انسانی. 18

4-2 روند خشکسالی در ایران و جهان. 19

1-4-2 خشکسالی در ایران. 19

2-4-2 خشکسالی در جهان. 21

5-2 مدیریت خشکسالی. 22

1-5-2 مدیریت بحران. 23

2-5-2 مدیریت ریسک. 24

6-2 آسیب پذیری نسبت به خشکسالی. 26

7-2 آسیب پذیری. 28

1-7 -2 تعریف و مفهوم آسیب پذیری. 28

2-7-2 عوامل مؤثر بر آسیب پذیری. 35

3-7-2 انواع آسیب پذیری. 36

1-3-7-2 آسیب پذیری زیست محیطی:. 36

2-3-7-2 آسیب پذیری اجتماعی.. 37

3-3-7-2 آسیب پذیری اقتصادی. 37

4-7-2 ابعاد آسیب پذیری:. 38

1-4-7-2 در معرض قرارگرفتن. 39

2-4-7-2 حساسیت. 40

3-4-7-2 ظرفیت سازگاری. 41

5-7-2 ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری. 44

1-5-7-2 سرمایه انسانی. 45

2-5-7-2 سرمایه فیزیکی. 46

3-5-7-2 سرمایه مالی. 46

4-5-7-2 سرمایه طبیعی. 47

5-5-7-2 سرمایه اجتماعی. 47

8-2 سنجش آسیب پذیری. 49

1-8-2 تعیین شاخص سنجش آسیب پذیری. 51

2-8-2 تعیین وزن شاخص های ارزیابی آسیب پذیری. 51

9-2 مروری بر پژوهش های انجام شده. 52

1-9-2 مطالعات خارجی:. 53

2-9-2 مطالعات داخلی:. 58

10-2 نتیجه گیری. 63

فصل سوم: روش شناسی پژوهش. 66

1-3 مقدمه. 66

2-3 روش تحقیق. 66

3-3 جامعه آماری، حجم نمونه و روش نمونه گیری. 67

4-3 منطقه مورد مطالعه. 68

5-3 متغیرهای تحقیق. 69

1-5-3 متغیرهای مستقل. 69

1-1-5-3 ویژگی های فردی گندمکاران. 69

2-1-5-3 در معرض قرار گرفتن. 69

3-1-5-3 حساسیت. 70

4-1-5-3 ظرفیت سازگاری گندمکاران. 71

2-5-3 متغیر وابسته. 73

1-2-5-3 آسیب پذیری گندمکاران از خشکسالی. 73

6-3شاخص سازی. 74

1-6-3 رفع اختلاف مقیاس بین مؤلفه ها. 74

 

2-6-3 تعیین وزن مؤلفه ها. 75

7-3 سؤالات تحقیق. 76

8-3 فرضیه های پژوهش. 76

9-3 ابزار جمع آوری اطلاعات. 76

10-3 روایی و پایایی ابزار سنجش. 77

11-3 روش تجزیه و تحلیل داده ها. 78

فصل چهارم: نتایج و بحث. 80

1-4 مقدمه. 80

2-4 آمار توصیفی. 80

1-2-4 توزیع سنی گندمکاران. 80

2-2-4 بعد خانوار گندمکاران. 81

3-2-4 محل سکونت. 82

4-2-4 نوع شغل. 82

5-2-4 نوع فعالیت کشاورزی. 83

6-2-4 نوع کشت. 83

7-2-4 نوع مالکیت زمین زراعی. 84

8-2-4 بیمه محصول. 84

9-2-4 منبع آب. 84

10-2-4 در معرض قرار گرفتن. 85

11-2-4 حساسیت گندمکاران نسبت به خشکسالی. 86

12-2-4 ظرفیت سازگاری. 86

1-12-2-4 سرمایه انسانی. 87

2-12-2-4 سرمایه فیزیکی. 91

3-12-2-4 سرمایه طبیعی. 92

2-3-12-2-4 دسترسی به آب. 93

4-12-2-4 سرمایه مالی. 95

5-12-2-4 سرمایه اجتماعی. 96

6-12-2-4 شاخص ظرفیت سازگاری. 99

13-2-4 آسیب پذیری گندمکاران نسبت به خشکسالی. 100

3-4 آمار استنباطی. 102

1-3-4 آزمون های همبستگی. 102

1-1-3-4 رابطه بین ویژگی های فردی گندمکاران با حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری آنان نسبت به خشکسالی. 102

2-3-4 آزمون های مقایسه میانگین. 103

1-2-3-4 مقایسه میانگین در معرض قرار گرفتن، حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس محل سکونت. 103

2-2-3-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس نوع شغل. 105

4-2-3-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس نوع فعالیت کشاورزی. 106

5-2-3-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس نوع کشت. 107

5-2-3-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس نوع مالکیت اراضی. 108

5-2-3-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس نوع منبع آب. 109

5-2-3-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس تحت پوشش بودن بیمه محصولات. 110

3-3-4 تحلیل خوشه ای. 111

1-3-3-4 طبقه بندی گندمکاران بر اساس در معرض قرار گرفتن آنان. 112

2-3-3-4 طبقه بندی گندمکاران بر اساس حساسیت آنان. 113

3-3-3-4 طبقه بندی گندمکاران بر اساس ظرفیت سازگاری آنان. 114

4-3-3-4 طبقه بندی گندمکاران بر اساس آسیب پذیری آنان. 115

4-3-4 تبیین آسیب پذیری گندمکاران نسبت به خشکسالی. 116

فصل پنجم: نتیجه گیری کلی و ارائه پیشنهاد ها. 119

1-5 مقدمه. 119

2-5 نتایج پژوهش. 119

3-5 پیشنهاد ها. 126

منابع. 127

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول

جدول1-2 مقایسه دیدگاه های نظری آسیب پذیری نسبت به مخاطرت طبیعی.. 34

جدول 2-2 روش های سنجش آسیب پذیری.. 50

جدول 3-2 استخراج اجزای پرسشنامه از پیشینه تحقیق.. 63

جدول 1-3 حجم جامعه و نمونه مورد مطالعه.. 67

جدول2-3متغیرهای تحقیق و مقیاس سنجش آن ها.. 77

جدول 3-3 مقدار آلفای کرونباخ پرسشنامه.. 78

جدول1-4 توزیع سنی گندمکاران مورد مطالعه.. 81

جدول2-4 بعد خانوار گندمکاران.. 81

جدول 3-4 محل سکونت گندمکاران.. 82

جدول4-4 نوع شغل گندمکاران.. 82

جدول 5-4 نوع فعالیت کشاورزی.. 83

جدول 6-4 نوع کشت گندمکاران.. 83

جدول 7-4 نوع مالکیت اراضی گندمکاران.. 84

جدول 8-4 بیمه محصول گندمکاران.. 84

جدول 9-4 منبع آب گندمکاران.. 85

جدول 10-4 در معرض قرار گرفتن.. 85

جدول 11-4 سطح بندی در معرض قرار گرفتن.. 85

جدول 12-4 حساسیت گندمکاران.. 86

جدول 13-4 سطح بندی حساسیت گندمکاران.. 86

جدول14-4 سطح تحصیلات گندمکاران.. 87

جدول15-4 سابقه فعالیت کشاورزی گندمکاران.. 88

جدول16-4 تعداد دفعات شرکت در دوره های آموزشی – ترویجی گندمکاران.. 88

جدول17-4 سطح سلامت گندمکاران.. 89

جدول 18-4 مهارت های فنی- زراعی گندمکاران.. 89

جدول 19-4 سطح بندی مهارت های فنی- زراعی گندمکاران.. 90

جدول 20-4 سرمایه انسانی گندمکاران.. 91

جدول 21-4 سطح بندی سرمایه انسانی گندمکاران.. 91

جدول 22-4 سرمایه فیزیکی گندمکاران.. 91

جدول 24-4 میزان مالکیت زمین زراعی گندمکاران.. 92

جدول 25-4 سطح بندی میزان مالکیت اراضی گندمکاران.. 93

جدول 26-4 دسترسی به آب گندمکاران.. 93

جدول 27-4 سطح بندی دسترسی به آب گندمکاران.. 93

جدول28-4 سرمایه طبیعی گندمکاران.. 94

جدول 29-4 سطح بندی سرمایه طبیعی گندمکاران.. 94

جدول 30-4 سرمایه مالی گندمکاران.. 95

جدول 31-4 سطح بندی سرمایه مالی گندمکاران.. 95

جدول32-4 تعداد عضویت گندمکاران در گروه های اجتماعی- سیاسی.. 96

جدول 33-4 توزیع فراوانی مؤلفه پیوند سرمایه اجتماعی در میان گندمکاران.. 97

جدول 34-4 توزیع فراوانی مؤلفه پل ارتباطی سرمایه اجتماعی در میان گندمکاران   98

جدول 35-4 سرمایه اجتماعی گندمکاران.. 99

جدول 36-4 سطح بندی سرمایه اجتماعی گندمکاران.. 99

جدول 37-4 ظرفیت سازگاری گندمکاران.. 100

جدول 38-4 سطح بندی ظرفیت سازگاری گندمکاران.. 100

جدول 39-4 آسیب پذیری گندمکاران نسبت به خشکسالی.. 101

جدول 40-4 سطح بندی آسیب پذیری گندمکاران.. 101

جدول 41-4 رابطه بین ویژگی های فردی گندمکاران با حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری آنان نسبت به خشکسالی.. 103

جدول42-4 مقایسه میانگین در معرض قرار گرفتن، حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس محل سکونت.. 104

جدول43-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس شغل اصلی.. 105

جدول44-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس نوع فعالیت کشاورزی.. 107

جدول45-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس نوع کشت.. 108

جدول46-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس نوع مالکیت زراعی.. 109

جدول47-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس نوع منبع آب.. 110

جدول48-4 مقایسه میانگین حساسیت، ظرفیت سازگاری و آسیب پذیری گندمکاران بر اساس استفاده یا عدم استفاده از بیمه محصول.. 111

جدول 49-4 تعداد افراد در هر خوشه حاصل از تحلیل خوشه ای.. 112

جدول 50-4 میانگین در معرض قرار گرفتن افراد در هر خوشه.. 112

جدول 51-4 تعداد افراد در هر خوشه حاصل از تحلیل خوشه ای.. 113

جدول 52-4 میانگین حساسیت افراد در هر خوشه.. 113

جدول53-4 تعداد افراد در هر خوشه حاصل از تحلیل خوشه ای.. 114

جدول 54-4 میانگین ظرفیت سازگاری افراد در هر خوشه.. 115

جدول 55-4 تعداد افراد در هر خوشه حاصل از تحلیل خوشه ای.. 115

جدول 56-4 میانگین آسیب پذیری افراد در هر خوشه.. 116

جدول 57-4 تبیین آسیب پذیری گندمکاران بر اساس مؤلفه های سازنده آن.. 117

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست اشکال

شکل 2-1 انواع خشکسالی و پیامدهای آن(کرمی،1388، 5). 12

شکل 2-2 اثرات و پیامدهای خشکسالی(پائول1998، ص:369). 14

شکل 2-3 تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم مخاطرات طبیعی بر جامعه(افتخاری و همکاران،1388، 31). 19

شکل 2-4 درصد افراد زیان دیده بر اثر بلایای طبیعی در خاورمیانه در سال های 2008-1978(حیاتی،1388،116). 20

شکل 2-5 درصد افراد زیان دیده بر اثر خشکسالی در جهان در سال های2004-1900(حیاتی،1388،115). 21

شکل 2-6 چرخه مدیریت ریسک و مدیریت بحران (خسروی پور، 1389، 33).. 24

شکل 2-7 فرایند مدیریت ریسک(پورطاهری و همکاران،1392، 9). 26

شکل 2-8 رویکرد یکپارچه به آسیب پذیری نسبت به مخاطرات طبیعی و تلقی آن به عنوان خصیصه ای از سیستم زوجی انسانی-محیطی (قدیری و همکاران،1387، افتخاری و همکاران،1388)   27

شکل 2-9 حلقه های کلیدی مفهوم آسیب پذیری(افتخاری و همکاران،1388 ،33).. 32

شکل 2-10 چارچوب ریسک – خطر (افتخاری و همکاران،1388، 36).. 33

شکل 2-11 عوامل مؤثر بر آسیب پذیری (دانتیما و کزنری،2013).. 36

شکل 2-13 انواع آسیب پذیری کشاورز در برابر خشکسالی(اقتباس از: پورطاهری و همکاران،1392 :11). 38

شکل 2-14 نقش ظرفیت در کاهش آسیب پذیری(پورطاهری و همکاران،1389،28). 42

شکل 2-15 چارچوب مفهومی معیشت پایدار (منبع: اداره توسعه بین الملل، 2002)   44

شکل 2-16 چارچوب مفهومی برای ارزیابی آسیب پذیری کشاورزان به تغییر اقلیم(درسا و همکاران،2008). 50

شکل 2-17 مدل تحقیق. 52

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست روابط

رابطه 1-3 فرمول محاسبه در معرض قرار گرفتن.. 70

رابطه2-3 فرمول محاسبه حساسیت.. 70

رابطه 3-3 فرمول شاخص آسیب پذیری.. 73

رابطه 4-3 فرمول استاندارد کردن برای رفع اختلاف مقیاس ها.. 75

رابطه 5-3 محاسبه شاخص بر اساس وزن های به دست آمده از PCA.. 75

رابطه 1-4 فرمول شاخص سرمایه انسانی.. 91

رابطه 2-4 فرمول شاخص سرمایه طبیعی.. 94

رابطه 3-4 فرمول شاخص سرمایه اجتماعی.. 98

رابطه 4-4 فرمول ساخت شاخص ظرفیت سازگاری.. 99

رابطه 5-4 فرمول شاخص آسیب پذیری.. 100

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول

مقدمه

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول: مقدمه

1- 1 مقدمه

خشکسالی، کمبود آب و اثرات آن بر تولیدات کشاورزی و توسعه اقتصادی یکی از نگرانی های عمده جهانی محسوب می شوند و از بزرگترین چالش هایی هستند كه توسعه ی كشاورزی كشور در حال و آینده با آن مواجه خواهد بود (امامی بیستگانی و سیادت، 1388؛ لیو و همکاران[1]،2008). خشکسالی در چند دهه اخیر یک پدیده شایع و یکی از علل اصلی کاهش تولید بوده است (حیاتی و همکاران[2]،2010). همچنین خشكسالی در مقایسه با سایر بلایای طبیعی مانند: سیل، آتشفشان، طوفان و حتی زلزله، بیشترین خسارت را در سال های گذشته در كشور به جا نهاده است و این در حالی است كه به دلیل بطئی بودن روند وقوع آن و نمایان شدن تأثیر تخریبی آن پس از مدت زمان نسبتأ طولانی، كمتر مورد توجه و حساسیت برنامه ریزان و سیاستگذاران برای مطالعه، بررسی و نحوه برخورد با آن قرار گرفته است (حیاتی و همکاران،1388 ؛ دهزاد و همکاران،1388؛ وزارت جهاد کشاورزی استان خوزستان، 1390).
خشكسالی طی دوره های مختلف، همه بخش های کشور به خصوص بخش كشاورزی را با خود درگیر ساخته است (تقوایی ابریشمی،1388). معیشت در جامعه وابسته به بخش کشاورزی است و بیش از 75 درصد محصولات کشاورزی در مناطق روستایی تولید می­شود در حالی که بخش کشاورزی وابسته به آب و هوا می باشد و تنوع آب و هوا به شدت تولید محصول را تحت تأثیر قرار می­دهد. خشکسالی از طریق تأثیرگذاری بر فرآیندهای اجتماعی و اقتصادی و سیاسی جامعه، منجر به آسیب پذیری جامعه می شود و با توجه به اینکه اقتصاد روستایی اتّكای قابل توجهی به فعالیت های كشاورزی دارد، شعاع تأثیر پدیده ی خشكسالی در مناطق روستایی، بیش از نقاط دیگر بوده است. اثرات و پیامدهای خشکسالی معمولأ ابتدا بر کشاورزی، تولید مواد غذایی، منابع آبی و در نتیجه بر زندگی و معیشت کشاورزان که ذی­نفعان کلیدی و تولید کنندگان اصلی محصولات کشاورزی و مواد غذایی هستند ظاهر می شود و به طور مستقیم زندگی و الگوهای معیشت روزانه آن ها را تحت تأثیر قرار­می دهد و منجر به آسیب پذیری خانوارهای کشاورزان و ناپایداری معیشت آنان می گردد (ویلهایت[3]، 1993؛ صالح و مختاری،1386؛ زمانی و همکاران،1388؛ پور طاهری و همکاران،1389؛ پیتمن و همکاران[4]،2011 ؛ حبیبا و همکاران[5]،2012). علی رغم گستردگی و تنوع خسارات و آسیب های ناشی از خشکسالی، ماهیت چند بعدی و پویای آن ها موجب شده که مطالعه آسیب پذیری جوامع و بخش های مختلف نسبت به خشکسالی دشوار باشد درحالی که درک ماهیت آسیب پذیری[6]، نقش مهمی در کاهش اثرات و