فصل اول: کلّیات موضوعی و تعریف مفاهیم…………………………………………………………. 7

1-1-زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله معرفت………………………………………………………………………… 8

1-1-1-تولد و دوران کودکی……………………………………………………………………………………………………………… 8

1-1-2-دوران تحصیل………………………………………………………………………………………………………………………. 8

1-1-3-اساتید و دوستان…………………………………………………………………………………………………………………… 8

1-1-4-فعالیت‌ها……………………………………………………………………………………………………………………………… 9

1-2-زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………. 12

1-2-1-تولد و دوران‌ کودکی‌…………………………………………………………………………………………………………… 12

1-2-2-دوران‌ تحصیل‌……………………………………………………………………………………………………………………. 12

1-2-3-اساتید‌ و دوستان‌………………………………………………………………………………………………………………… 13

1-2-4-فعالیت‌ها…………………………………………………………………………………………………………………………… 14

1-3-مفهوم «اسباب نزول»………………………………………………………………………………. 17

1-3-1-معنای لغوی «اسباب»………………………………………………………………………………………………………… 17

1-3-2-معنای لغوی «نزول»………………………………………………………………………………………………………….. 18

1-3-3-معنای اصطلاحی «اسباب نزول»………………………………………………………………………………………….. 19

1-4-مفهوم «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………. 21

1-4-1-معنای لغوی «محکم»………………………………………………………………………………………………………… 21

1-4-2-معنای لغوی «متشابه»……………………………………………………………………………………………………….. 22

1-4-3-معنای اصطلاحی «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………………….. 24

1-5-مفهوم «نسخ»………………………………………………………………………………………… 29

1-5-1-معنای لغوی «نسخ»…………………………………………………………………………………………………………… 29

1-5-2-نسخ در اصطلاح و تطور مفهومی آن از آغاز تا كنون……………………………………………………………….. 31

1-6-مفهوم «بررسی تطبیقی»………………………………………………………………………….. 34

1-6-1-معنای لغوی «تطبیق»………………………………………………………………………………………………………… 34

1-6-2-«پژوهش تطبیقی»……………………………………………………………………………………………………………… 34

فصل دوم: بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»   35

مقدمه فصل…………………………………………………………………………………………………… 36

2-1-تعریف «اسباب نزول»………………………………………………………………………………. 37

2-1-1-تعریف «اسباب نزول» از نظر آیت‌الله   معرفت…………………………………………………………………………. 37

2-1-2- تعریف «اسباب نزول» از نظر آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………… 38

2-2-اهمیت اسباب نزول در تفسیر……………………………………………………………………. 39

2-2-1-اهمیت اسباب نزول در تفسیر از نظر آیت‌الله معرفت………………………………………………………………. 39

2-2-2-اهمیت اسباب نزول در تفسیر از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………….. 39

2-3-اسباب نزول و شأن نزول………………………………………………………………………….. 41

2-3-1-اسباب نزول و شأن نزول از دیدگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………. 42

2-3-2-اسباب نزول و شأن نزول از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………. 42

2-3-2-1-شأن نزول، فضای نزول و جوّ نزول قرآن از منظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………. 43

2-3-2-2-تفاوت شأن، فضا و جوّ نزول……………………………………………………………………………………….. 44

2-3-2-3-تأثیر متقابل فضای نزول و معارف سوره………………………………………………………………………. 44

2-4-راه دست‌یابی به اسباب نزول…………………………………………………………………….. 46

2-4-1-بررسی روایات اسباب نزول………………………………………………………………………………………………….. 46

2-4-1-1-بررسی سندی روایات………………………………………………………………………………………………… 48

2-4-1-2-بررسی متنی روایات………………………………………………………………………………………………….. 49

2-4-2-اعتبار روایات اسباب نزول……………………………………………………………………………………………………. 50

2-4-2-1-بررسی‌های سندی…………………………………………………………………………………………………….. 50

2-4-2-2-بررسی‌های متنی………………………………………………………………………………………………………. 50

2-4-3-راه دست‌یابی به اسباب نزول از دیدگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………… 52

2-4-4-راه دست‌یابی به اسباب نزول از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………… 53

2-4-4-1-نقش روایات در فهم قرآن از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………. 55

2-4-5-حجیت قول صحابه…………………………………………………………………………………………………………….. 59

2-4-5-1-حجیت قول صحابه از دیدگاه آیت‌الله معرفت………………………………………………………………. 62

2-4-5-2-حجیت قول صحابه از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………….. 63

2-5-تعابیر بازگو کننده‌ی اسباب نزول………………………………………………………………… 65

2-5-1-تعابیر بازگو کننده‌ی اسباب نزول از دیدگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………… 66

2-6-فواید شناخت اسباب نزول…………………………………………………………………………. 67

2-7-عمومیت لفظ یا خصوص سبب……………………………………………………………………. 69

2-7-1-تعدد سبب و وحدت نزول…………………………………………………………………………………………………… 71

2-7-2-عمومیت لفظ یا خصوص سبب از دیدگاه آیت‌الله معرفت………………………………………………………… 72

2-7-3-عمومیت لفظ یا خصوص سبب از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………… 72

تطبیق دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»……….. 74

جمع‏بندی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»….. 75

فصل سوم: بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «محکم و متشابه»       76

مقدمه فصل…………………………………………………………………………………………………… 77

3-1-تعریف «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………. 79

3-1-1-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………………… 79

3-1-2-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………. 81

3-2-نسبت تشابه و ابهام از دیدگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………….. 84

3-2-1-علل و عوامل ابهام از دیدگاه آیت‌الله معرفت………………………………………………………………………….. 85

3-2-2-علل و عوامل تشابه از دیدگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………. 86

3-2-3-منشأ تشابه در قرآن از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………… 87

3-3-محکم و متشابه در قرآن…………………………………………………………………………… 88

3-3-1-محکم و متشابه در قرآن از نگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………… 89

3-3-2-محکم و متشابه در قرآن از نگاه آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………………… 90

3-4-تقسیم‌بندی تشابه…………………………………………………………………………………… 92

3-4-1-تقسیم بندی تشابه از دیدگاه آیت الله معرفت………………………………………………………………………… 92

3-4-2-تقسیم بندی تشابه از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………. 94

3-5-تأویل……………………………………………………………………………………………………. 97

3-5-1-مفهوم «تأویل»…………………………………………………………………………………………………………………… 97

3-5-2-رابطه‌ی تأویل با آیات محکم و متشابه………………………………………………………………………………….. 99

3-5-2-1-اختصاص تأویل به آیات متشابه………………………………………………………………………………. 101

3-5-3-تأویل از نگاه آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………………………………… 103

3-5-4-تأویل از نگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………………………………. 104

3-5-4-1-معنای اصطلاحی «تأویل» و حکمت تكرار این واژه در آیه‌ی7/آل عمران………………………. 104

3-5-4-2-برخی آراء درباره‌ی معنای «تأویل»…………………………………………………………………………… 106

3-5-4-3-انواع تأویل…………………………………………………………………………………………………………….. 107

3-5-4-4-معنای ظهور تأویل قرآن در قیامت…………………………………………………………………………… 108

3-5-4-5-تفاوت تعبیر خواب و تأویل………………………………………………………………………………………. 109

3-5-4-6-فرق تفسیر و تأویل…………………………………………………………………………………………………. 111

3-5-4-7-تأویل، غیر از تفسیر باطن است………………………………………………………………………………… 113

3-5-4-8-وضع الفاظ برای مفهوم عام، روح معنا و هدف آن……………………………………………………….. 114

3-6-علم به تأویل متشابهات………………………………………………………………………….. 115

3-6-1-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………….. 116

3-6-2-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………….. 118

3-6-2-1-«واو» عطف یا استیناف…………………………………………………………………………………………… 118

3-6-2-2-عملكرد راسخان در علم درباره‌ی متشابهات………………………………………………………………. 120

3-7-حکمت وجود آیات متشابه در قرآن…………………………………………………………… 122

3-7-1-دیدگاه آیت‌الله معرفت در حكمت وجود آیات متشابه در قرآن………………………………………………. 125

3-7-2-دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی در حكمت وجود آیات متشابه در قرآن………………………………………. 127

3-8-مرجع بودن آیات محکم نسبت به آیات متشابه……………………………………………. 133

3-8-1-دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی در مرجعیت آیات محکم نسبت به آیات متشابه…………………………. 133

3-8-1-1-راز تعبیر به «أُمّ» نه «أُمهات»…………………………………………………………………………………. 135

3-9-بحثی پیرامون حروف مقطّعه……………………………………………………………………. 138

3-9-1-«حروف مقطّعه» از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………………………….. 139

3-10-محکم و متشابه در روایات……………………………………………………………………. 142

3-10-1-محکم و متشابه در روایات از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی………………………………………………….. 142

تطبیق دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث…………………………. 144

جمع‏بندی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث…………………….. 146

فصل چهارم: بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «نسخ» 147

مقدمه فصل………………………………………………………………………………………………… 148

4-1-تعریف «نسخ»………………………………………………………………………………………. 149

4-1-1-تعریف «نسخ» از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………………. 149

4-1-1-1-حقیقت «نسخ»……………………………………………………………………………………………………… 150

4-1-2-تعریف «نسخ» از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………………. 150

4-1-2-1-«نسخ» مصطلح، مربوط به شریعت و منهاج است………………………………………………………. 152

4-2-«نسخ» در قرآن…………………………………………………………………………………….. 155

4-2-1-«نسخ» در قرآن از نظر آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………………….. 155

4-2-2-«نسخ» در قرآن از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………………………….. 156

4-2-2-1-حقیقت «نسخ»……………………………………………………………………………………………………… 157

4-2-2-2-شبهه‌ی «نسخ آیات»……………………………………………………………………………………………… 159

4-2-2-3-صیانت قرآن از نسخ و تحریف‏………………………………………………………………………………….. 160

4-2-2-4-گستره‌ی «آیه»………………………………………………………………………………………………………. 161

4-2-2-5-نسخ احکام تشریعی………………………………………………………………………………………………… 164

4-3-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ………………………………………………………………… 166

4-3-1-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………… 166

4-3-2-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………… 167

4-4-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ………………………………………………. 168

4-4-1-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ از نظر آیت‌الله معرفت……………………………………….. 168

4-4-2-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………….. 170

4-5-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه‌های آن…………………………………………………. 171

4-5-1-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه‌های آن از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………. 171

4-5-2-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونه‌های آن از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………. 173

4-5-2-1-ناسازگاری تفكر تفویض با قبول نسخ………………………………………………………………………… 174

4-5-2-2-نسخ و تخصیص قرآن با خبر واحد…………………………………………………………………………… 175

4-6-انواع نسخ……………………………………………………………………………………………. 178

4-6-1-انواع نسخ از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………………………. 178

4-6-2-انواع نسخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………………………. 180

4-7-حکمت نسخ…………………………………………………………………………………………. 182

4-7-1-حکمت نسخ از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………………….. 182

4-7-2-حکمت نسخ از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………………….. 183

4-8-تفاوت نسخ با تخصیص…………………………………………………………………………… 185

4-8-1-تفاوت نسخ با تخصیص از نظر آیت‌الله معرفت……………………………………………………………………… 185

4-8-2-تفاوت نسخ با تخصیص از نظر آیت‌الله جوادی آملی……………………………………………………………… 185

4-9-تفاوت نسخ با بداء…………………………………………………………………………………. 186

4-9-1-تفاوت نسخ با بداء از نظر آیت‌الله معرفت…………………………………………………………………………….. 186

4-9-2-تفاوت نسخ با بداء از نظر آیت‌الله جوادی آملی…………………………………………………………………….. 187

تطبیق دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «نسخ»……………….. 189

جمع‏بندی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث «نسخ»………….. 190

پیشنهاد تحقیق…………………………………………………………………………………………… 191

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………. 192

الملخص:…………………………………………………………………………………………………….. 198

Abstract…………………………………………………………………………………………………….. 200

چکیده

پژوهش حاضر، به استخراج و تطبیق دیدگاه‏های علوم قرآنی آیت‏الله معرفت به عنوان یک دانشمند علوم قرآنی و آیت‏الله جوادی آملی به عنوان یک مفسر قرآن، در سه بحث