هنجارهای ذهنی
ادراک از کنترل رفتاری
باورها یا عقاید نگرشی
باورها یا عقاید هنجاری
باورهای کنترلی
رفتار واقعی
تمایل رفتاری یا قصد
طرز نگرش نسبت به رفتار
هنجارهای ذهنی
ادراک از کنترل رفتاری
باورها یا عقاید نگرشی
باورها یا عقاید هنجاری
باورهای کنترلی
رفتار واقعی
تمایل رفتاری یا قصد
طرز نگرش نسبت به رفتار
هنجارهای ذهنی
ادراک از کنترل رفتاری

نظریه رفتاربرنامه ریزی شده یک الگوی عمومی است که در بسیاری از زمینه ها ازجمله پذیرش
فناوری اطلاعات به کار گرفته شده است. در این نظریه، از عوامل انگیزشی برای پیشبینی یک رفتار ویژه استفاده میشود و فرض بر آن است که تمایل، انعکاسی از انگیزهی شخصی برای یک رفتار مشخص است. براساس نظریه یاد شده تمایل به رفتار حاصل سه عامل نگرش، هنجار ذهنی و برداشت ذهنی از کنترل رفتار است. در این نظریه فرض بر آن است که رفتار یک فرد از طریق تمایل وی به آن رفتار تحریک میشود و این تمایل را به ترتیب، نحوه نگرش به رفتار، هنجار ذهنی و توانایی فرد در محقق ساختن موفقیت آمیز رفتار تعیین میکند.
مهمترین مشخصهی مدل برداشت ذهنی از کنترل رفتار، از ادراک فرد دربارهی وجود فرصتها و منابع لازم برای آن رفتار حکایت دارد که آسانی یا سختی ادراک شده از آن را نشان می دهد. به عبارت دیگر برداشت ذهنی از کنترل رفتار به معنی ادراک این موضوع است که منابع درونی و بیرونی در بروز یک رفتار محدودیت ایجاد می کند. با تقویت عامل کنترل رفتاری احتمال انجام رفتار افزایش می یابد.
براساس این نظریه تفاوتهای فردی در برداشت ذهنی از کنترل رفتار، به طور مستقیم بر استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات تاثیر میگذارد. همچنین آموزش و تجربه تاثیر مستقیم بر استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات دارند. (یعقوبی & شاکری, 1387)
مدل پذیرش فناوری
با رشد فناوری در دههی 70 و افزایش شکست پذیرش سیستم های سازمانی پیشبینی رفتار مصرفکنندگان و کاربران سیستم های اطلاعاتی اهمیت بیشتری یافت. از این رو مدل پذیرش فناوری که نخستین بار توسط دیویس مطرح شد مورد توجه بسیاری قرارگرفت. در شکل 2-3 نخستین مدل مفهومی ارائه شده توسط دیویس قابل مشاهده می باشد:
شکل 4 مدل مفهومی ازپذیرش فناوری (Davis, 1985, p. 10)
شکل 4 مدل مفهومی ازپذیرش فناوری (Davis, 1985, p. 10)
توانمندی و ظرفیت سیستم
انگیزه به استفاده از سیستم توسط کاربر
استفاده واقعی از سیستم
توانمندی و ظرفیت سیستم
انگیزه به استفاده از سیستم توسط کاربر
استفاده واقعی از سیستم

این مدل با توجه به نظریهی آیزن و فیشبین(Fishbein,M., Ajzen,I, 1975) بر مبنای تئوری رفتار منطقی در قالب شکل ذیل مطرح گردیده است:
شکل 5 مدل پذیرش فناوری (Davis ,F.D.,Bagozzi,R.P.,&Warshaw,P.R., 1989)
شکل 5 مدل پذیرش فناوری (Davis ,F.D.,Bagozzi,R.P.,&Warshaw,P.R., 1989)
متغییرهای بیرونی
برداشت ذهنی از مفید بودن
برداشت ذهنی از آسانی استفاده
نگرش به استفاده
تمایل به استفاده
استفاده از فناوری
متغییرهای بیرونی
برداشت ذهنی از مفید بودن
برداشت ذهنی از آسانی استفاده
نگرش به استفاده
تمایل به استفاده

 
 
استفاده از فناوری

اساس این مدل بر این عقیده استوار است که برداشت ذهنی افراد از فناوری، بر نگرش آنها به فناوری تاثیر میگذارد. این مدل بیانگر آن است که استفاده از فناوری اطلاعات با میل به رفتار (میل به استفاده )تعیین میشود که این تمایل رفتاری خود براساس دو برداشت ذهنی سودمندی و سهولت درک شده تعیین میشود. (رضایی, 1388)
مدل پذیرش فنآوری، بسیاری ازمعیارهای نگرشی تئوریِ عمل منطقی را بامعیارهای ادراک ازسهولت استفاده وادراک ازسودمندی جایگزین میکند. در این مدل دیویس انگیزههای استفادهکننده را در قالب سه عامل بیان میدارد: سهولت به کارگیری درکشده ، سودمندی درک شده و علاقه به بهرهگیری از این سیستم. علاقه عامل مهمی در به کارگیری این سیستم است و سهولت درک شده نیز به طور مستقیم بر سودمندی درک شده تاثیر میگذارد. مدل پذیرش فناوری رابطه بین کاربر و عقاید درونی (سودمندی و سهولت )نگرش و نیات و رفتار بهرهگیری از کامپیوتر را بیان میکند. (Davis , F.D;,Bagozzi,R.P.,Warshaw,P.R, 1989) از سال 1985 این مدل به عنوان توجیهکنندهی مناسب در بحث استفاده از فناوری اطلاعات به کارگرفته شده و تاکنون در مقالات متعدد مورد استفاده قرار گرفتهاست.
شکل 5 فرایند پذیرش و استفاده از فناوری اطلاعات بر مبنای مدل پذیرش فناوری
ویژگیهای کلی مدل پذیرش فناوری که برمبنای نگرش توسعه یافته است، در جدول 2-6 ارائه گردیده است :(Winarto, 2011, ص. 12)
جدول 6ویژگی های کلی مدل پذیرش فناوری
ویژگی های کلی مدل پذیرش فناوری
این مدل برای ارزیابی رفتار کاربران در حوزه ی فناوری اطلاعات طراحی شده تا پذیرش یا عدم پذیرش سیستم ها را در سازمانها و فرهنگ های مختلف ارزیابی و پیش بینی نماید.
این مدل اساس تئوریک قوی داشته و تحقیقات زیادی بر روی آن انجام شده شاخص های گوناگونی برای تبیین ارائه گردیده و در سطوح مختلف کاربردی به کارگرفته شده است.
در فناوری های اطلاعاتی متنوع به کار گرفته شده و نتایج قابل قبولی ارائه داده است.
یکی از مهمترین نقاط ضعف مدل پذیرش فناوری آن است که در این مدل، عوامل اجتماعی که نقش مهمی در شکلگیری نگرش افراد نسبت به پذیرش فناوری دارند، مورد ملاحظه قرار نگرفته است. به منظور حل این مسئله، در مدلهای تکمیلی سازه های نظری نظیر تاثیرات اجتماعی از قبیل هنجارهای ذهنی، داوطلبانه بودن و …به مدل اضافه شده است.
تکمیل مدل پذیرش فناوری
طی دهه های سال گذشته مدل پذیرش فناوری به طور مداوم در حال تکمیل بوده است.(Wixom, B., and Todd, P, 2005)محققین فرایند گسترش آن را سه دوره تقسیم نمودهاند. مرحلهی نخست تکمیل آن با بهرهگیری از مدلهای مرتبط است. (مدل رفتار برنامه ریزی شده هنجارهای اجتماعی و …) رویکرد دوم متغییرهای جایگزین و اضافی به مدل ارائه نموده است. این متغییر ها بیشتر از تئوری انتشار نوآوری به مدل اضافه شده است. که شامل قابلیت آزمایش – سازگاری – محسوس بودن و نتایج جمعیت شناختی است. رویکرد سوم تکمیل متغیرهای خارجی که بر سهولت و سودمندی درک شده، تاثیر میگذارد برخی از این متغییرها شامل : ویژگیهای شخصیتی – خصوصیات جمعیتشناختی است.
یکی از محققین سه فاز توسعه را برای معرفی مدل پذیرشفناوری مطرح نموده است. این مراحل انطباق، اعتبار و توسعه میباشد.
جدول 7روند توسعهی مدل پذیرش فناوری
روند توسعه مدل پذیرش فناوری
در فاز انطباق: این مدل در زمینهی وسیع سیستم های اطلاعاتی به کار گرفته شده است ( برخی از این سیستم های صفحه گسترده –لوتوس 1،2 و 3 و نرم افزارهای واژه پرداز و عمدتاً از مجموعه نرمافزارهای آفیـس بودهاند) فناوریهای ارتباطی (ایمیل ، ایمیل صوتی، سیستم ارتباط با مشتری، و فاکس) سیستم های مرکز داده کامپیوترهای کوچک و فناوریهایی در ارتباط با اینترنت بودهاند. (سیستم های خدمات اطلاعات – خدمات آنلاین – سیستم های مجازی و … کتابخانههای دیجیتال و …)است. این مدل در سازمانهای متعدد با فرهنگهای مختلف به کار گرفته شده است. ( سازمانهای مالی آمریکایی- کمپانی فولاد کانادایی – شرکتهای حسابداری بیمارستانهای عمومی هنگ کنگ، مؤسسات مالی و بانکها)
در فاز اعتبار مدل پذیرش فناوری دو روند رخ میدهد. روند نخست: اعتبار سنجی ابزارهای سهولت و سودمندی درک شده میپردازد و سایرین به ارتباط بین سایر متغییرهای مدل پذیرش فناوری میپردازد.
فاز گسترش نیز به دو بخش تقسیم میشود. بخشی به توسعهی دو سازهی اصلی سودمندی و سهولت درک شده پرداخته و بخشی دیگر به سایر متغیّرها می پردازد (Han, 2003)
از نظر یک محقق(Adam, Nelson, & Todd, 1992) دوره های تکامل مدل پذیرش فناوری به 4 بخش تقسیم شده است. که این دوره ها شامل معرفی – اعتبار – گسترش و تکمیل استادانه است. از زمان معرفی مدل در سال 1989 تحقیقات در این حوزه به دو بخش اصلی تقسیم شده است یک بخش میکوشید تا برای اثبات صحت مدل آن را نمونهای از سایر مدلها بداند. آدامز مدل را در پنج حوزهی مختلف به کار گرفته و اعتبار آن را در پیشبینی رفتار مصرفکننده اثبات نمود.
بخش یک به مقایسهی مدل پذیرش فناوری با تئوری TRA پرداخته و به بیان تفاوتهای آن میپردازد و از نظر قدرت پیشبینی و دشواری مقایسه مینماید.
دیویس مدل TAM را با TRA بین دانشجویان MBA مقایسه نموده و دریافت که TAM تبیین بهتری برای قصد استفاده از سیستم پردازشگر نسبت به TRA داشته است. (Davis , F.D;,Bagozzi,R.P.,Warshaw,P.R, 1989)
در دورهی اعتبار محققین برای تائید مدل شاخصهای مناسب مرتبط با فناوریهای مختلف و جایگاه و وظایف تعیین نمودهاند.آدام در

سال 1992 با بهرهگیری و توسعهی مدل دیویس و به کارگیری دو سازهی اساسی مدل (سهولت و سودمندی درک شده) در دو نوع فناوری (پست صوتی و الکترونیک) در 10 سازمان با 118 کاربر انجام شده است اعتبار و روایی مقیاسهای ارزیابی سازه ها را تائید نموده است.
در دوره گسترش: محققین به نوعی متغیرهای مرتبط با سازه های اصلی مدل پرداختهاند. برخی از محققین (Sun & Zhang, 2006) برخی از محدودیتهای مدل را توان ناکافی پیشبینی و عدم وجود رابطه بین سازه های آن دانسته اند و نقش و متغییرهای میانجی را در ایجاد این محدودیتها مؤثر میدانند. (Venkatesh, V., Morris, M. G., Davis, G. B., & Davis, F. D., 2003)
یکی دیگر از محدودیتها شاخصهای مرتبط با متغییرهای شخصی است که شامل سطح تحصیلات تجربیات پیشین و آموزش است. سه متغییر بر سودمندی تاثیر مشخص گذارده است. در مرحله ی پایانی نیز مدل همچنان به تکامل خود ادامه میدهد. در این مرحله با تمر کز به مدل جدیدتر که متغییر های خارجی که بر سودمندی و سهولت مؤثر است ادامه می یابد.
مدل پذیرش فناوری 2
در سال 2000 مدل پذیرش فناوری 2 معرفی گردید. (Venkatesh & Davis, 2000) همچنین در پایان همان سال شاخصهای بیشتری برای تبیین سازهی سهولت درک شده معرفی گردید. که شامل خودکارایی با کامپیوتر و تجهیزات است و لذتبخشی استفاده از کامپیوتر و وجود احساس عصبیشدن حین استفاده از کامپیوتر بود که برای کاربرانی که نخستین بار از سیستم های خاصی استفاده میکنند معرفی شد.
تحقیقات ثابت نمود که این متغییرها تا 60% قادر به تبیین سهولت هستند در این تحقیق عوامل که برای دفعات نخست و در مراحل اولیه ی استفاده مؤثر هستند را به چند دستهی ویژگیهای فردی و ویژگیهای موفقیتی تقسیم مینماید. در سال 2003 مدل تئوری یکپارچهی پذیرش و بهرهگیری از فناوری معرفی شد. محققین در سال 2006 مدل توسعهیافتهای از پذیرش فناوری را توصیه نمودند. (Sun & Zhang, 2006) که ده فاکتور تعدیل کننده را شناسایی و در قالب سه گروه عوامل سازمانی (داوطلبی طبیعت وظیفه و کسب و کار) عوامل مرتبط با فناوری (دشواری فناوری بهرهگیری فردی در برابر بهرهگیری گروهی هدف به کارگیری فناوری کارگرا بودن در برابر تجهیزاتگرا بودن آن) و شاخصهای فردی (ظرفیت های ذهنی – پیشینه ی فرهنگی – سن – جنس و تجربیات است) این متغییرها در کنار سازه های اصلی، سهولت و سودمندی درک شده و هنجارهای اجتماعی مورد بررسی قرار میگیرد.
توسعه ی مدل پذیرش فناوری 2
در سال 2000 محققین برای تکمیل مدل ابتدایی پذیرش فناوری و تبیین سودمندی و سهولت درک شده از قصد به کارگیری در قالب واژه های تاثیرات اجتماعی و فرایندهای ارزیابی ابزارها استفاده نمودند چون هر چند مدل ابتدایی پذیرش فناوری بر پایهی مدل رفتار منطقی آجزن استوار بود لیکن هنجارهای اجتماعی در ساختار آن موجود نبود. از زمان معرفی مدل همه محققان به لزوم و ضرورت ورود متغییر های بیشتر در مدل تاکید کرده اند.
در مدل پذیرش فناوری 2 یکی از مهم از اهداف تبیین شاخص های سودمندی و سهولت درک شده است. شکل 6 نمونه ای از این مدل را ارائه می دهد که شاخص هایی چون (هنجارهای فاعلی– داوطلبی و تصویر) ارائه شده و ابزارهایی چون ( ارتباط شغلی – کیفیت خروجی ارزیابی – نتایج و سهولت درک شده) معرفی شده است.
در این مدل تجربیات و داوطلبی به عنوان متغییر میانجی مطرح است. متغییر داوطلبی به عنوان متغییر میانجی بین به کارگیری و سطوح سازمانی مطرح است. هنجارهای اجتماعی از طریق سودمندی درک شده یا در قالب آنچه بینالمللیشدن نامیده میشود بر مدل تاثیرگذار است. عامل هنجارهای اجتماعی بر تصویر ذهنی تاثیر میگذارد.
شکل 6 مدل پذیرش فناوری 2 (Venkatesh & Davis, 2000)
شکل 6 مدل پذیرش فناوری 2 (Venkatesh & Davis, 2000)