5-1 اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………….9

6-1 روش کار ………………………………………………………………………………………………………….9

7-1 تعریف بدیع از دیدگاه بلاغت سنّتی و جدید ……………………………………………………………10

8-1 تعریف زیبایی‌شناسی از دیدگاه اندیشمندان …………………………………………………………13

فصل دوم: صنایع زیبایی‌آفرین لفظی در دیوان فیاض لاهیجی

تعریف صنایع لفظی ……………………………………………………………………………………………….17

الف- روش تکرار …………………………………………………………………………………………………….18

1- تکرار واج ………………………………………………………………………………………………………….19

1-1 همحروفی ……………………………………………………………………………………………………21

2-1 همصدایی ……………………………………………………………………………………………………23

2- تکرار هجا ………………………………………………………………………………………………..25

3- تکرار واژه ……………………………………………………………………………………………………..26

1-3 جناس ………………………………………………………………………………………………………..27

1-1-3 جناس تام …………………………………………………………………………………………………29

2-1-3 جناس زاید ……………………………………………………………………………………………….31

3-1-3 جناس با اختلاف حرف ………………………………………………………………………………34

4-1-3 جناس مکرّر …………………………………………………………………………………………….36

5-1-3 جناس خط …………………………………………………………………………………………….37

6-1-3 اشتقاق …………………………………………………………………………………………………..38

7-1-3 شبه اشتقاق ………………………………………………………………………………………….39

8-1-3 جناس محرّف …………………………………………………………………………………………40

2-3 تکریر ………………………………………………………………………………………………………..42

1-2-3 ردالصدر إلی العجز ……………………………………………………………………………….44

2-2-3 ردالعجز إلی الصدر ……………………………………………………………………………46

3-2-3 عکس لفظی ……………………………………………………………………………………….48

3-3 تکرار نحوی …………………………………………………………………………………………….49

4-3 سجع ………………………………………………………………………………………………………51

1-4-3 موازنه ………………………………………………………………………………………………….52

2-4-3 مزدوج ………………………………………………………………………………………………..54

پی ‌نوشت‌های فصل دوم …………………………………………………………………………….55

فصل سوم: صنایع زیبایی‌آفرین معنوی در شعر فیاض لاهیجی

تعریف صنایع معنوی …………………………………………………………………………………..61

الف- روش تناسب …………………………………………………………………………………………62

1- مراعات النظیر ……………………………………………………………………………………..64

2- تضاد ……………………………………………………………………………………………………..67

3- تلمیح …………………………………………………………………………………………………….71

4- ارصاد و تسهیم ……………………………………………………………………………………..84

5- جمع ………………………………………………………………………………………………………86

6- تقسیم …………………………………………………………………………………………….88

ب- روش غیر منتظره بودن و غافلگیری …………………………………………………..89

1- متناقض نمایی ………………………………………………………………………………….90

2- استثنای منقطع …………………………………………………………………………………..95

3- ذم شبیه به مدح ……………………………………………………………………………………97

4- مدح شبیه به ذم ………………………………………………………………………………..99

 

5- استتباع …………………………………………………………………………………………101

6- التفات ………………………………………………………………………………………………103

7- تجرید …………………………………………………………………………………………………106

پ- روش بزرگ‌نمایی ………………………………………………………………………………..108

1- اغراق …………………………………………………………………………………………………109

2- تجاهل عارف …………………………………………………………………………………….112

3- صفت شاعرانه …………………………………………………………………………………..114

4- مقایسه و سنجش ………………………………………………………………………………116

ت- روش دو یا چند بُعدی بودن ……………………………………………………………….118

1- ایهام ……………………………………………………………………………………………….119

2- ایهام تناسب ………………………………………………………………………………………121

ث- روش استدلال ………………………………………………………………………………………123

1- حسن تعلیل ………………………………………………………………………………………….124

2- مذهب کلامی ………………………………………………………………………………………..126

3- ارسال‌ المثل ……………………………………………………………………………………….128

ج- دیگر صنایع زیبایی‌آفرین معنوی ………………………………………………………..133

1- حسن طلب ………………………………………………………………………………………….133

2- حسّامیزی ………………………………………………………………………………………..135

3- تضمین …………………………………………………………………………………………..141

4- ابداع ………………………………………………………………………………………………..143

پی نوشت‌های فصل سوم ……………………………………………………………………….145

نتایج پژوهش ………………………………………………………………………………………..162

1-1 جدول بسامد انواع روش تکرار در شعر فیاض لاهیجی …………………………….163

2-1 نمودار بسامد انواع روش تکرار در شعر فیاض لاهیجی …………………………….163

3-1 جدول بسامد انواع روش تکرار واج در شعر فیاض لاهیجی …………………….164

4-1 نمودار بسامد انواع روش تکرار واج در شعر فیاض لاهیجی………………………164

5-1 جدول بسامد انواع روش تکرار واژه در شعر فیاض لاهیجی………………………165

6-1 نمودار بسامد انواع روش تکرار واژه در شعر فیاض لاهیجی…………………………..165

7-1 جدول بسامد انواع جناس در شعر فیاض لاهیجی ………………………………….166

8-1 نمودار بسامد انواع جناس در شعر فیاض لاهیجی ……………………………………166

9-1 جدول بسامد انواع تکریر در شعر فیاض لاهیجی ………………………………………167

10-1 نمودار بسامد انواع تکریر در شعر فیاض لاهیجی ………………………………….167

11-1جدول بسامد انواع سجع در شعر فیاض لاهیجی …………………………………….168

12-1 نمودار بسامد انواع سجع در شعر فیاض لاهیجی …………………………………….168

13-1 جدول بسامد انواع روش تناسب در شعر فیاض لاهیجی ………………………….169

14-1 نمودار بسامد انواع روش تناسب در شعر فیاض لاهیجی …………………………..169

15-1 جدول بسامد روش غیر منتظره بودن و غافلگیری در شعر فیاض لاهیجی…….170

16-1 نمودار بسامد روش غیر منتظره بودن و غافلگیری در شعر فیاض لاهیجی………..170

17-1 جدول بسامد انواع روش بزرگ‌نمایی در شعر فیاض لاهیجی ………………………..171

18-1 نمودار بسامد انواع روش بزرگ‌نمایی در شعر فیاض لاهیجی ………………………..171

19-1 جدول بسامد انواع روش دو یا چند بُعدی بودن در شعر فیاض لاهیجی……………172

20-1 نمودار بسامد انواع روش دو یا چند بُعدی بودن در شعر فیاض لاهیجی………….172

21-1 جدول بسامد انواع روش استدلال در شعر فیاض لاهیجی …………………………173

22-1 نمودار بسامد انواع روش استدلال در شعر فیاض لاهیجی ……………………………173

23-1 جدول بسامد سایر روش‌های زیبایی‌آفرین در شعر فیاض لاهیجی …………..174

24-1 نمودار بسامد سایر روش‌های زیبایی‌آفرین در شعر فیاض لاهیجی…………………174

نتیجه‌گیری ……………………………………………………………………………………………..175

فهرست منابع …………………………………………………………………………………………178

چکیده:

بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، دانشی‌ است که با آن راه‌های زیبایی سخن آشکار می‌شود و علم آرایش کلام است که زبان معمولی را به شعر تبدیل می‌کند. فیاض لاهیجی (ف 1071ه.ق)، از جمله شاعران سبک هندی است که در بیان افکار و اندیشه‌ها، با زبانی شاعرانه از دانش بدیع که پایه‌های اصلی آن مبتنی بر صناعات لفظی و معنوی می‌باشد، استفاده فراوانی برده ‌است. در این پژوهش که به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام می‌شود، دیوان اشعار فیاض لاهیجی از دیدگاه نقد زیبایی‌شناسی، مخصوصاً دانش بدیع، مورد بررسی و واکاوی قرار ‌گرفته و عوامل زیبایی‌آفرین بدیعی شعر او، هم از لحاظ نوع و هم از لحاظ میزان کاربرد، بررسی و تجزیه و تحلیل می‌شود. فیاض لاهیجی به منظور بیان افکار و تجربه‌های عرفانی خویش، از صنایع معنوی مخصوصاً تلمیح و مراعات‌النظیر، نسبت به سایر شگردهای بلاغی بیشتر بهره برده‌ است.

فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1- بیان مسأله و سوالات

بحث زیبایی و زیبایی‌شناسی، از زمان ارسطو (ف 322 ق.م) مطرح شده است. ارسطو، زیبایی را در هماهنگی اجزا و دقیق بودن می‌داند(احمدی،64:1391). از سده هجدهم به این سو، زیبایی‌شناسی به عنوان یک علم قلمداد شد. «زیبایی‌، جور آمدن و هماهنگی اعضای متشکله و کیفیت هر شیء یا هر جسم، با داشتن سازش با پیرامون و ایجاد تأثیر جاذب و ستایش‌آور در انسان است»(دانشور،135:1375). کانت (ف 1804م)، زیبایی‌‌شناسی را بنا نهاد و به دو بخش زیبایی و هنر تقسیم کرد. «به عقیده وی، زیبایی، مفهومی ذوقی و رها از هرگونه بهره و سود است»(احمدی،81:1391).

صنایع بدیعی نیز از جمله شیوه‌های زیبایی‌آفرین کلام هستند، یعنی ترفندهایی که در زبان نظام جدیدی به وجود می‌آورند و سبب آشنایی زدایی و غرابت آن می‌گردند. «در حقیقت بدیع چنان که قدما گفته‌اند، علمی‌است که از وجوه تحسین کلام بحث می‌کند و مجموعه شگردهایی است که کلام عادی را کم و بیش تبدیل به کلام ادبی می‌کند و یا کلام ادبی را به سطح والاتری تعالی می‌بخشد»(شمیسا،11:1378). به عبارت دیگر «از دیدگاه‌ زیبایی‌شناسی، بدیع‌ دانش شناخت‌ راه‌های زیبایی‌آفرین سخن می‌باشد»(اکبر زاده،162:1384).

تقریباً بیشتر علمای بلاغت، ترفندهای بدیعی را از دید علمی نگریسته‌اند و به همین خاطر آنچه در کتاب‌های بدیع از گذشته تا امروز آمده، نقش و ارزش زیبایی صنایع بدیعی را نشان نمی‌دهند،‌ حال‌ آنکه «جوهر شعر زیبایی می‌باشد و لازم است که صنایع بدیعی از دیدگاه عوامل زیبایی‌آفرین بررسی شود»(وحیدیان کامیار،12:1379).

ملاعبدالرزاق بن علی بن حسین (ف 1071 ه.ق)، از اساتید بزرگ فلسفه و حکمت و کلام دوره صفویه (قرن یازدهم) و یکی از شعرای توانای این دوره می‌باشد. وی یکی از بزرگان حکمت مشاء و اشراق و از متکلمان بزرگ، نه تنها در چهار قرن اخیر بلکه یکی از محقق‌ترین اندیشمندان دوره فرهنگ اسلامی است. «قدر و منزلت این حکیم متأله نه تنها در کلام و عرفان، بلکه ارج و منزلت او در هنر شعر و شاعری و قدرت بیان او در لطایف اندیشه‌های انسانی نیز نادیده و یا ناشناخته مانده ‌است»(صفا،1230:1316).

محل تولد و زمان دقیق ولادت او مشخص نیست. ولی آنچه مسلم است و از لقب لاهیجی بر می‌آید، وی در لاهیجان و یا اطراف آن متولد شده ‌است. «خانواده او ظاهراً از طبقه‌ای نبوده‌ است که نویسندگان به شرح حال و آثار او عنایتی بکنند. با این وصف وی در لاهیجان زاده شده و شاید مقدمات علوم را در آن محل دیده و سپس برای ادامه تحصیل نخست به تبریز می‌آید و از تبریز به کاشان، اصفهان و شیراز مسافرت می‌کند»(هدایت382:1336). ایّام زندگی فیاض را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد: «دوره اول که ایام کودکی و اوایل جوانی اوست، برای ما روشن نیست که بر او چه گذشته و خانواده او در کجا و چگونه زندگی می‌کردند. ولی دوره دوم زندگی او را ما در قصاید و قطعات سروده‌اش می‌یابیم. این ایام مقارن با حکومت شاه صفی (ف 1052ه.ق) و شاه عباس ثانی (ف 1077ه.ق) است»(قمی،224:1363).

فیاض لاهیجی یکی از شاگردان ملاصدرا (ف 1050ه.ق)، میر محمدباقر داماد (ف 1063ه.ق) و صدرالدین محمد شیرازی (ف 1065ه.ق) است. فیاض پیرو سبک هندی و شعر دوره قرن یازدهم می‌باشد. «از ویژگی‌های عمده شعر وی، باریک‌اندیشی، آوردن ارسال‌المثل، کنایات، استعارات خاصّ، هنرهای بدیعی و بیانی و گرایش به شعر عامیانه و مذهبی با معانی و مفاهیمی که در اذهان مردم زنده‌ است. او با مهارت و استادی چنان بر الفاظ و معانی مسلّط است که به راحتی شعر می‌سراید»(مدرس،1326،ج361:4). دیوان اشعار فیاض لاهیجی شامل هفتصد غزل، سی و هفت قصیده، دوازده قطعه، چهار ترکیب بند، یک ترجیع بند، یک ساقی نامه و یک مثنوی و معراجیه، صد و پنجاه و سه رباعی و در مجموع دارای 9902 بیت می‌باشد. در‌ این تحقیق نحوه به‌ کارگیری صنعت بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناختی در دیوان فیاض لاهیجی بررسی می‌گردد و تلاش می‌شود که به سؤالات زیر پاسخ داده ‌شود:

1- عوامل زیبایی‌آفرین صنایع بدیعی در دیوان فیاض لاهیجی چیست؟

2- پرکاربردترین عامل زیبایی‌آفرین بدیعی در شعر فیاض لاهیجی کدام است؟

2-1- پیشینه پژوهش

با توجه به بررسی‌های به عمل آمده، مشخص‌گردید که دیوان فیاض لاهیجی از دیدگاه زیبایی‌شناختی، مورد بررسی قرار نگرفته‌است و پژوهش‌های انجام شده، بیشتر مبتنی بر بازتاب اندیشه‌ها و افکار دینی، فلسفی و عرفانی وی می‌باشد که در اینجا به معرفی آن‌ها پرداخته می‌شود:

احمدی (1380) در پژوهشی با عنوان: «فیاض لاهیجی شاعر ولایت مدار» معتقد ‌است که فیاض لاهیجی به عنوان شاعر فیلسوف، متکلم و عالم دینی، از جمله کسانی است که شعر را محمل اندیشه ناب و ابزار بیان حق دانسته است، وی بخشی از اشعار خود را در مدح و منقبت امامان و پیامبران سروده‌ است.

عطایی‌‌نظری (1389) در تحقیقی به نام: «بررسی اندیشه‌های کلامی فیاض لاهیجی» تلاش کرده ‌‌‌‌است که پس از تشریح آراء و دیدگاه‌های فیاض در مباحث مختلف کلامی، با استفاده از تحلیل‌های ساختاری و محتوایی، در آثار کلامی وی مانند گوهر مراد، سرمایه ایمان و شوارق، نقش او را در فرایند فلسفی شدن علم کلام تبیین کند.

عطایی‌‌‌نظری (1390) در مقاله دیگری با عنوان: «نقش فیاض لاهیجی در فلسفی شدن کلام شیعه» تمامی آثار فیاض را مورد تحلیل قرار داده و نقش وی را در فرایند فلسفی شدن کلامش تبیین نموده و اعتقاد دارد که آثار وی، تمام شاخصه‌ها و ویژگی‌های مکتب فلسفه را داراست.

آخوندی (1390) در پژوهشی تحت عنوان: «فرهنگ تشبیهات غزلیات فیاض لاهیجی» به بررسی تشبیهات غزلیات وی پرداخته است. در این پژوهش، اکثر تشبیهات غزلیات فیاض از لحاظ طرفین تشبیه و ساختار، مورد بررسی قرار گرفته‌است. اغلب تشبیهات فیاض از نوع حسی به حسی است و تشبیهات مؤکّد نسبت به تشبیهات مرسل، از بسامد بیشتری برخوردار می‌باشد و از لحاظ شکل ظاهری، بسامد تشبیه مضمر بیشتر از تشبیهات دیگر است.

نوریان (1390) در تحقیقی با عنوان: «فرهنگ تلمیحات غزلیات فیاض لاهیجی» درباره فیاض و تلمیحات اشعار او می‌گوید که وی از معدود دانشمندان و فلاسفه‌ای است که شعر را به طور جدی دنبال کرده‌ و کثرت تلمیحات، خصوصاً تلمیحات عرفانی، از ویژگی غزل‌های اوست و تقریباً از تمام گونه‌های تلمیح استفاده‌ کرده‌است.

صادقی حسن‌آبادی و عطایی‌نظری (1391) در تحقیقی با عنوان: «ملاک‌ها و ویژگی‌های مکتب کلام فلسفی در شیعه (با رویکرد به آثار فیاض لاهیجی» پس از ارائه تعریفی دقیق و جامع از کلام فلسفی، ملاک‌ها و ویژگی‌های آن را بازشناسی و معرفی کرده ‌است، سپس آراء و اندیشه‌های کلامی فیاض را مورد بحث قرار داده ‌‌‌است.

همچنین تاکنون پایان‌نامه‌ها، کتاب‌ها و مقالات بسیاری در مورد بدیع نوشته‌ شده ‌است، اما بحث زیادی در مورد بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناختی نشده‌ است. از جمله کتاب‌ها و مقالاتی‌ که در این زمینه نوشته شده‌ است، می‌توان به موارد ذیل اشاره‌ کرد.