مقدمه
دگرگونی اقتصاد جهانی طی دهه های اخیر و توسعه اقتصادی[1]، موجب ابداع و تکامل ابزارهای متعدد مالی گردیده است . علاوه بر گسترش معاملات سنتی دارایی های فیزیکی و مالی،مبادلات مشتقات مالی[2] نیز شتاب روز افزونی یافته است . انواع بسیاری از مشتقات مالی در سازمان ها اعمال می گردند که از طریق کنترل مکانیزم های مدیریت ریسک[3] به ریسک های مالی[4] اشاره دارند . بسیاری از مشتقات مالی،نسبتا جدید بوده و نقش ویژه ای را در مدیریت ریسک ایفا کرده و استفاده از آن ها در سطح جهانی به سرعت گسترش یافته و مورد توجه بسیاری از شرکت ها قرار گرفته و در بین شرکت ها از اهمیت خاصی برخوردار است . این اهمیت  از زیان های متاثر از موقعیت ابزار مشتقه می باشد . اگرچه علل اصلی این زیان ها نشان می دهد که این زیان ها در اثر استفاده از ابزار مشتقه نبوده ، بلکه در اثر استفاده نابجا از این ابزارها است ، که اغلب به خاطر عدم توجه به ریسک مرتبط با آن می باشد .  شرکت ها و مؤسسات مالی در تلاش هستند تا با بهره گرفتن از مدیریت ریسک و مشتقات مالی ، ریسک های موجود در دنیای واقعی را به ریسک های قابل کنترل تبدیل کرده و از آن ها در جهت رسیدن به اهداف خود استفاده نمایند . در ادبیات مالی ،  بازار مشتقه به عنوان مکمل بازار نقدی شناخته می‌شود ، چرا که این بازار کمتر کارکرد تامین مالی دارد اما با ارائه ابزارهای پوشش ریسک ، اطمینان کافی برای سرمایه‌گذاران فعال در بازار نقدی ایجاد می‌کند و باعث توسعه و تقویت کارکردهای بازار نقدی می‌شود . توجه به سرمایه‌گذاران و اطمینان به حضور آن ها در بورس در مواقعی كه ریسك بازار بالا می‌رود از موضوعاتی است که اهمیت آن كمتر از پوشش مالی شرکت ها نیست . برای اغلب سرمایه‌گذاران این مساله اهمیت دارد كه با كاهش ریسك ، بازار سرمایه به سهامداران اطمینان دهد كه با ورود سرمایه‌ها به این بازار، از سود مناسبی برخوردار شوند . البته بازار سرمایه و بورس مانند دیگر بازارها اساسا با ریسك همراه است ، اما عدم شناخت و آگاهی و از سویی ریسك موجود در بازار باعث شده برخی از سرمایه‌گذاران با احتیاط بیشتری گام در این بازار بگذارند . شاید به همین دلیل است كه در همه بازارهای مالی و كالایی جهان و ایران به موضوع پوشش ریسك در بازار سرمایه توجه می‌شود(گروه کارشناسان بورس،1392،ص1) . در این تحقیق بر روی قراردادهای آتی (به عنوان پوشش دهنده ریسک) و تاثیر آن بر ارزش شرکت ها کار شده است .

بیان مسأله
ارزش[5] ، بار معنایی خاصی است که انسان به برخی اعمال ، حالت ها و پدیده ها نسبت می دهد و از جمله متغیرهایی است که بار معنایی گسترده ای دارد . گستردگی بار معنایی ارزش با گستردگی رشته ها و تخصص ها نظیر ارزش اجتماعی[6]، ارزش مالی[7] و ارزش اقتصادی[8] ارتباط دارد (رهنمای رودپشتی ،1384،ص164).  بر اساس رویکرد مدیریت مبتنی بر ارزش می توان مفهوم ونقش ارزش در کسب و کار را تبیین نمود . نایت [9]بر این باور است که مدیریت مبتنی بر ارزش بر ذهن هرکسی که در سازمان است ، این موضوع را القا می کند که بیاموزد و تصمیمات خود را بر اساس درکی که از چگونگی کمک این تصمیمات بر ارزش شرکت ها دارد ، اولویت بندی نماید . به عبارت دیگر همه فرآیندها و نظام های اساسی باید به سمت ایجاد ارزش یا ارزش آفرینی (vc) [10] جهت گیری شوند .

یکی از موضوعات اساسی در حوزه مدیریت مالی و سرمایه گذاری ، ارزش گذاری است . با ابلاغ سیاست های کلی اصل 44 قانون اساسی، ارزش گذاری شرکت هایی که می خواهند به بخش خصوصی واگذار شوند امری مهم محسوب می گردد(هاشمی و دیگران،1389،ص3) . ارزش شرکت در واقع لگاریتم طبیعی نسبت ارزش بازار حقوق صاحبان سهام به ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام است (lins,2003,p28). در صورتی که این نسبت بیشتر از یک باشد شرکت بیشتر ارزش گذاری می شود و بالعکس (اعتمادی و دیگران،1391،ص4). در واقع تعیین ارزش شرکت از جمله عوامل مهم در فرآیند سرمایه گذاری است و ارزش هر شرکت با توجه به ارزش سهام آن قابل تعیین است . به عبارت بهتر ارزشیابی هر شرکت از طریق ارزشیابی دارایی های مالی آن شامل سهام عادی،سهام ممتاز،اوراق قرضه و … صورت می گیرد (صامتی ودیگران،1386،ص4).

در دنیای رقابتی امروز ، سرمایه داران خواستارآن هستند که سرمایه خود را روز به روز افزایش داده و به حداکثر برسانند و به این دلیل به دنبال فرصت های سرمایه گذاری هستند که بیشترین ثروت را برای آنان خلق می کند و برای نیل به این مقصد ، به ابزارها و معیارهایی برای شناسایی و اندازه گیری ارزش موجود در هر یک از فرصت های سرمایه گذاری ، نیاز دارند (مشایخ و همکاران،1383،ص31) . به منظور توصیف رفتار واقعی شرکت ، اقدامات مدیریتی شرکت به دو بخش تقسیم می گردد که عبارتند از : مدیریت دارایی های واقعی (RAM)[11] و مدیریت ریسک مالی FRM) )[12]. مدیریت دارایی واقعی نیز شامل مدیریت تولیدوعملیات(POM)[13]، و مدیریت ریسک واقعی (RRM)[14]است . فعالیت های یک شرکت ، مانند انتخاب پروژه و یا مصون سازی و غیره  ، ممکن است از طریق مدیریت دارایی واقعی ومدیریت ریسک مالی شکل گیرد . ارزش شرکت در چهار چوب   مدیریت دارایی واقعی است به عبارتی آمیخته ای از رفتار مدیریت تولیدوعملیات و مدیریت ریسک واقعی است . بنابراین مسئولیت مدیر یک شرکت عبارت است از: هماهنگ نمودن رفتار مدیریت تولیدوعملیات و مدیریت ریسک واقعی در چهارچوب عملکرد مدیریت دارایی واقعی و نیز استفاده از مدیریت ریسک مالی در جهت کاهش مشکلات هماهنگی در مدیریت دارایی واقعی از طریق استراتژی های کلی شرکت . بنابراین ، فرایند تصمیم گیری می تواند ترکیبی فوق العاده برای دستیابی به حداکثر ارزش در یک شرکت باشد ( .(Boyer et al, 2005,p7

گیلب[15]، ریسک را پدیده ای می داند که بتواند نتیجه ی حاصل از آن چه که سرمایه گذار انتظار دارد را منحرف سازد . هیوب[16]، نیز ریسک را احتمال کاهش درآمد یا از دست دادن سرمایه تعریف می کند . مفهوم اصلی که تمام فرهنگ ها ازتعریف ریسک بر آن تاکید دارند ، وجود عدم اطمینان[17] از اتفاقات آینده است که قابلیت محاسبه را داشته باشد . به عبارتی اگر نتوان میزان عدم اطمینان به آینده را محاسبه نمود ریسک نخواهد بود بلکه تنها عدم اطمینان است . به همین دلیل برای ریسک مقادیر مشخصی ارائه می گرددکه قابل کنترل و مدیریت است (اکبریان و دیگران، 1385،ص158). در واقع مدیریت ریسک یک مسیر ساختاریافته برای تحلیل و پاسخ گویی به عدم اطمینان های آینده است و احتمال بروز ریسک و پیامدهای آن را کاهش می دهد و درباره ریسک هایی که قابلیت مهار و کنترل را دارند معنا می یابد (راعی و دیگران،1391،ص49). دلیل اصلی اجرای مدیریت ریسک ، حداقل سازی ریسک و عدم اطمینان همراه با حداکثرسازی بازده برای سرمایه گذاران است یعنی کاهش زیان و افزایش سود ناشی از سرمایه گذاری . افزون بر این مدیریت ریسک نقش اساسی در تبدیل وضعیت عدم اطمینان به وضعیت اطمینان بیشتر نیز دارد (اکبریان و دیگران، 1385،ص159). مدیریت ریسک کاربرد بسیار گسترده ای در جهان امروز دارد و دربرگیرنده مجموعه متنوعی از روش ها و فنون مختلف برای ارزیابی ، تحلیل و کنترل انواع مختلف ریسک است .

اکثر نظریه پردازان ، ریسک کل شرکت را به دو بخش ریسک تجاری [18]و ریسک مالی[19] تقسیم بندی می کنند. ریسک تجاری درارتباط با ترکیب دارایی ها و تصمیمات عملیاتی شرکت و ریسک مالی در سایه ساختار سرمایه و پیرو تصمیمات مربوط به تامین مالی شرکت است . به عبارتی ریسک مالی در سایه استفاده از بدهی در تامین مالی دارایی های یک شرکت ایجاد می گردد و هر اندازه شرکتی ، بدهی بیشتری داشته باشد ، ریسک مالی آن افزایش یافته و احتمال ورشکستگی شرکت و سوخت اصل و بهره سرمایه گذاری بیشتر می گردد . این امر به نوبه خود قلمرو مدیریت ریسک مالی را به عنوان متعادل کننده رابطه بین ریسک و بازده گسترش داده است . هارچر[20] معتقد است ، مدیریت ریسک مالی فرآیندی برای شناسایی و کنترل ریسک های مالی است که شامل شناسایی و اولویت بندی ریسک های مالی عمده ، تعیین سطح مجاز ریسک ، به کارگیری راهبرد مدیریت ریسک بر اساس سیاست ها ، اندازه گیری ، گزارش دهی ، نظارت و بهبود بر حسب نیاز است . مدیریت ریسک مالی بر آن دسته از انواع ریسک نظارت دارد که هم قابل کنترل باشد و هم آثار مالی داشته باشند (راعی و دیگران،1391،ص49). مدیریت ریسک مالی به رفتارهای معاملاتی و هزینه های مربوط به خرید یا فروش مشتقات مالی و استفاده از آن ها در جهت کاهش ریسک اشاره دارد . از آن جا که اوراق مشتقه[21]، مهم ترین جزء تشکیل دهنده مدیریت ریسک مالی هستند ، استفاده شرکت ها از آن ها می تواند منعکس کننده رفتار مدیریت ریسک مالی شرکت ها باشد . بازار مشتقات مالی در ایران نسبت به سایر کشورهای پیشرفته ، بازار نسبتا کوچک و غیر فعالی است . با تصویب دستورالعمل اجرایی در شورای عالی بورس در ایران استفاده از قراردادهای آتی به عنوان مهم ترین ابزار مشتقه به مرحله عملیاتی رسیده است . امروزه با توجه به وجود بازارهای غیررسمی در گوشه های پنهان اقتصاد ایران ، ضرورت استفاده از ابزارهای جدید در جهت رفع نگرانی های طرفین معامله ، ایجاد تنوع[22] در ابزارهای مالی بازار سرمایه ، جذب منابع مالی جدید ، امکان مشارکت وسیع افراد با سلایق و میزان ریسک پذیری[23] متفاوت و افزایش کارایی بازار[24] سرمایه ، در کشور احساس می گردد (میهنی،1389،ص24). در کنار رونق و فعالیت بازار سرمایه ، بورس اوراق بهادار دو ماموریت اساسی دارد که ماموریت اصلی آن تامین مالی دراز مدت شرکت ها است و وظیفه دوم ، مدیریت ریسک است که از طریق ابزارهای پوشش ریسک ، سرمایه گذاران ریسک سرمایه گذاری خود را پوشش می دهند . توجه به سرمایه گذار و اطمینان به حضور وی در بورس در مواقعی که ریسک بازار بالا می رود از موضوعات مهم در بازار سرمایه است و برای اغلب سرمایه گذاران این مساله اهمیت دارد که با کاهش ریسک بازار سرمایه به سهامداران اطمینان دهد که با ورود سرمایه ها به بازار ، از سود مناسبی برخوردار شوند . اهمیت این موضوع باعث شده است که سازمان بورس اوراق بهادار توجه ویژه ای به موضوع ابزارها و روش های پوشش ریسک در بازار سرمایه داشته باشد (خوزین و همکاران،1390،ص149) . کوشش در جهت محدود ساختن ریسک همواره در قلب عملیات مالی بوده و شرکت ها در تلاش هستند تا با بهره گیری از ابزارهای مشتقه به کاهش و پوشش ریسک[25] کمک نموده و به خلق ارزش برای خود اقدام نمایند . زیرا سرمایه گذار با توجه به ارزش شرکت اولویت خود را در سرمایه گذاری تعیین می نماید  .درکل مطالعه اثربخشی مدیریت ریسک مالی از الزامات مدیریت ریسک و ضرورتی برای توسعه نظری است . لذا این تحقیق سعی دارد نقش مدیریت ریسک مالی بر ارزش گذاری شرکت ها را بررسی کند. بر این اساس سوال تحقیق به این صورت می باشد: آیا مدیریت ریسک مالی(استفاده از اوراق مشتقه) در بورس اوراق بهادار تهران بر ارزش شرکت ها تاثیر دارد؟

1 Economic Development

2 Financial Derivatives

3 Risk Management

4 Financial Risk

1 Value

فهرست مطالب

Contents

چکیده 1

فصل اول: 2

کلیات تحقیق.. 2

1-مقدمه. 3

2-بیان مساله. 4

3-ضرورت و اهمیت تحقیق: 5

4-اهداف تحقیق.. 5

5- سوالات تحقیق.. 5

6-فرضیات تحقیق.. 6

7- سوابق تحقیق.. 6

8-روش تحقیق.. 8

9- موانع و مشکلات تحقیق.. 8

فصل دوم: 9

مفهوم شناسی و ادبیات تحقیق.. 9

مبحث اول-مفهوم جرم. 10

گفتار اول-تعریف جرم در لغت… 10

گفتاردوم-تعریف جرم در اصطلاح.. 10

بند اول-در اصطلاح حقوقی.. 10

بند دوم-در اصطلاح فقهی.. 12

مبحث دوم-تعریف مجازات… 12

گفتار اول-تعریف مجازات در لغت… 12

گفتار دوم-تعریف مجازات در اصطلاح.. 12

بند اول-در اصطلاح حقوقی.. 12

بند دوم-در اصطلاح فقهی.. 14

مبحث سوم: مفهوم شناسی و سابقه تاریخی شروع به جرم. 15

گفتار اول : مفهوم شناسی شروع به جرم. 15

بند اول : مفهوم لغوی.. 15

بند دوم : مفهوم اصطلاحی.. 15

گفتار دوم : سابقه تاریخی شروع به جرم در حقوق ایران. 15

بند اول : قبل از انقلاب اسلامی.. 15

بند دوم :بعد از انقلاب اسلامی.. 19

مبحث چهارم : مراحل ارتکاب جرم. 20

گفتار اول : مراحل عدم دخالت حقوق جزا 21

بند اول : مرحله تفکر و اتخاذ تصمیم ( قصد ارتکاب جرم ) 21

بند دوم: برنامه عملیات مقدماتی جرم. 22

گفتار دوم: مراحل دخالت حقوق جزا 24

بند اول : مرحله شروع به جرم عملیات اجرایی شروع به جرم. 24

گفتار اول:بررسی ارکان جرم. 24

بند اول:رکن مادی.. 24

بند دوم: مرحله جرم تام. 35

فصل سوم: 38

بررسی قوانین قدیم و جدید مجازات اسلامی راجع به شروع به جرم. 38

مبحث اول :شروع به جرم در قوانین سابق.. 39

گفتار اول : شروع به جرم در قانون مجازات عمومی سال 1352. 39

گفتار دوم : شروع به جرم در قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۶۱. 40

گفتار سوم :قانون مصوب ۱۳۷۰ و شروع به جرم. 43

گفتار چهارم:قانون مصوب سال 1392 و شروع به جرم. 48

بند اول:روند تصویب قانون. 48

گفتار پنجم :معایب مواد قانونی قانون سال 1392. 49

بند اول :اشکالات حقوقی.. 49

بند دوم :اشکالات فقهی.. 50

بند سوم :نکات مثبت مواد شروع به جرم از نظر محقق.. 53

مبحث دوم : شروع به جرم کلاهبرداری.. 53

گفتار اول : شروع به جرم کلاهبرداری و ارکان آن. 53

بند اول : تعریف شروع به جرم كلاهبرداری.. 56

بند دوم : عناصر متشکله شروع به جرم کلاهبرداری.. 56

بند دوم : شروع به جرایم در حكم كلاهبرداری ( شروع به كلاهبرداری به عنوان جرم مستقل ) 79

بند سوم : جرایم در حكم شروع به كلاهبرداری ( شروع به كلاهبرداری حكمی ) 82

مبحث سوم-شروع به جرم سرقت… 85

گفتار اول : تعریف شروع به جرم سرقت… 87

بند اول: عنصر قانونی.. 87

بند دوم: عنصر مادی.. 89

فصل چهارم: 105

نتیجه گیری و پیشنهادات… 105

نتیجه گیری.. 105

پیشنهادات… 111

ضمائم. 112

 

فهرست منابع. 136

Abstract 140

 

چکیده
شروع به جرم در قانون فعلی نسبت به قانون مجازات اسلامی سال 1370 تفاوت های چشم گیر و در عین حال مثبتی را داشته است و در مواد مربوط به شروع به جرم تا حدود زیادی خلأهای تقنینی موجود در قانون قبلی رفع شده است. در قانون مجازات اسلامی فعلی برخلاف قانون قبلی شروع به جرم در قالب جرایم، جرم محسوب می گردد مگر جرایم کم اهمیت و اندکی که مجازات آنان در بندهای سه گانه ماده 122(ماده قانونی شروع به جرم) مقرر نشده است. لذا در این قانون برخلاف قانون مجازات سال 70 اصل بر جرم انگاری شروع به جرم است و مجازات شروع به جرم دارای نظم خاصی است و در سه بند جداگانه درجه بندی شده است. قانونگذار در قانون مجازات فعلی علاوه بر شروع به جرم، سایر جرایم ناقص را نیز مورد شناسایی قرار داده است و این نه بدعت بلکه رجعت مقنن است به قانون مجازات عمومی سال 1352 که طی آن، جرم محال را تحت عنوان در حکم شروع به جرم و جرم عقیم را با تلویح بیشتری ضمن شروع به جرم، ذکر کرده است. مضاف بر آن قانونگذار در قانون فعلی با پذیرش صریح عدم انصراف ارادی به عنوان شرط تحقق شروع به جرم، ابهام قانون قبلی را مرتفع نموده است. با این حال، عدم پذیرش صریح عنوان کلی جرایم ناتمام، بیان جرم عقیم ضمن شروع به جرم و عدم تخفیف مجازات در هنگامی که فرد، انصراف ارادی نموده ولی اقدامات او مشتمل بر جرم خاصی است، از جمله ایرادات وارده بر قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 است. در این تحقیق، به جهت اهمیت موضوع شروع به جرم، سایر مفاهیم مشابه حقوقی و فقهی که به ترتیب شامل جرایم عقیم و محال و تجری و مقدمه ی حرام می باشند نیز بررسی شده است.

 

کلمات کلیدی:جرم،مجارات،شروع به جرم.

 

فصل اول:
کلیات تحقیق
 

1-مقدمه
مهم ترین فایده حقوقی ای که به تفکیک میان دو مرحله شروع به جرم و تهیه مقدمات جرم مرتبط است این است که علی الاصول مرحله تهیه مقدمات ، جرم نیست مگر اینکه آن عمل انجام گرفته فی نفسه جرم باشد مثل تهیه اسلحه غیر مجاز برای ثتل و تنظیم یک سند جعلی برای کلاهبرداری ولی مرحله شروع به جرم معمولاً مستوجب مجازات است . به همین منظور بیان دکترین حقوقی و حتی رویه قضایی در جهت تمیز دقیق میان این دو مرحله نظریات مختلفی به ترتیب : 1-نظریه عینی   2-نظریه ذهنی   3- نظریه مختلط در این تحقیق سعی در بررسی موضوع قانون گذاری ایران در قوانین مجازات اسلامی (1370 و 1392 ) پیرامون شروع به جرم و تهیه مقدمات جرم و نظریه منبع در این باره از قانون گذار و مهمتر از همه جرم داشتن و مستوجب مجازات بودن شروع به جرم است . چرا که قوانین و مقررات کیفری حقوق موضوعه ( ماده 41 و تبصره های آن ) در باب شروع به جرم و تهیه مقدمات جرم ابهامات و اشکالات حقوقی گسترده ای وجود دارد . همین ابهام ها و اشکالات در قلمرو شروع به جرم جرایم مانند سرقت و کلاهبرداری هم مطرح است . که با ابهامات و اشکالات در تبصره ماده 654 ق.م.ا سال 1375 و تبصره 2 ماده 1 قانون تشدید مجازات مرتکبین کلاهبرداری ، ارتشاء و اختلال مصوب سال 1367 روبروست که در مواد 122 و 123 و 124 قانون مجازات اسلامی سال 92 در موضوع شروع به جرم تصریح شده است . لحاظ اینکه در مطالعات کتابخانه ای ایران هیچ تحقیقی در این زمینه بویژه در قالب پایان نامه صورت نگرفته است و مضافاتی به اینکه به لحاظ تصویب و لازم الاجرا شدن قانون جدید مجازات اسلامی و ایجاد تغییرات لازم در مقررات شروع به جرم ، تحقیق حاضر جدید و تازه است و مسبوق به سایقه نمی باشد .

2-بیان مساله
شروع به جرم وضعیت ارتکاب جرمی است که عملیات اجرایی آن آغاز شده ولی هنوز به پایان نرسیده و نتیجه حاصل نشده، این یک تعریف نسبتاً عمومی است یعنی اینکه ما از تعریفی که قوانین اعلام کرده است، فراتر رفتیم و تا حدودی بازتر شروع به جرم را بیان کردیم. زیرا تعریف مر قانون نیست و قانون به نحو دیگری آن را مطرح می‌کند. بنده از این تعریف استفاده کردم زیرا در هر مرتبه‌ای که قانون مجازات اسلامی اصلاح شده، تعریف شروع به جرم نیز تغییر کرده است بنابراین تعریفی که اکنون در قانون مجازات اسلامی می‌بینیم، با تعریفی که بنده ارائه دادم، به طور کامل منطبق نیست و تفاوت‌هایی دارد ولی در حقیقت این تعریف می‌تواند یک پایه برای توضیح‌های بیشتر درباره شروع به جرم باشد. ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی جدید می‌گوید که هركس قصد ارتكاب جرمی كند و شروع به اجرای آن کند ولی به ‌واسطه عامل خارج از اراده او قصدش معلق بماند، مجازات می‌شود.

همانطور که مشاهده می‌کنید در این ماده از شروع به جرم تعریفی ارائه نکرده و تنها برای این موضوع مجازاتی تعیین کرده است و به نوعی می‌توان گفت که شروع به جرم را جرم‌انگاری کرده است و بدون اینکه از آن تعریفی ارائه کند برای آن مجازات تعیین کرده است. تفاوت بارز قانون فعلی با قانون سال ۱۳۷۰ این است که قانون سابق درباره شروع به جرم، اصل را بر این گذاشته بود که شروع به جرم، جرم تلقی نمی‌شود مگر اینکه ما صراحت قانونی در این زمینه داشته باشیم اما نحوه نگارش فعلی قانون به این صورت است که می‌گوید هر کسی قصد ارتکاب جرمی را داشته باشد و شروع به اجرای آن کند ولی به دلیل وجود یک عامل خارج از اراده، قصد او معلق بماند، به شرح زیر مجازات می‌شود که در ادامه مجازات آن را بیان کرده است، بنابراین باید گفت که مجازات برای آن وجود دارد. در حالی که ماده ۴۱ قانون مجازات سال ۱۳۷۰ که معادل

فاقد اثرات نامطلوب یاد شده باشد را توجیه می کند. در این مطالعه اثر سمیت تنداکسیر (عصاره فلفل تند)، پالیزین (صابون حشره­کشی)، سیرینول (عصاره سیر)، فن­پروپاترین و در آزمایشی جداگانه افزودن سینرجیست برتر به سموم فوق به منظور کاهش غلظت سموم، مورد بررسی قرار گرفت. در این بررسی از کدوی حلوایی و جوانه سیب زمینی برای پرورش شپشک آردآلود مرکبات استفاده شد و مراحل زیستی شپشک آردآلود تحت تاثیر غلظت های مختلف سموم مورد استفاده قرار گرفت و تلفات بعد از 96،72،48،24، ساعت شمارش گردید در این آزمایش در کاربرد حداکثر دز مصرفی روی پوره سن 2 شپشک آرد آلود مرکبات میزان تلفات ایجاد شده برای تنداکسیر و پالیزین در ppm 3000 به ترتیب 93/2 ± 96/90 و 92/1 ± 16/89 درصد و برای سیرینول در ppm3500، 11/1 ± 11/87 و برای فن پروپاترین درppm 1000، 88/3 ± 97/80 ارزیابی شده است. آزمایش دیگری روی پوره سن 3 انجام گرفت که میزان مرگ ومیر برای تنداکسیر و پالیزین در بالاترین غلظت (ppm 4000)، به ترتیب 93/2 ± 44/89 و 92/1± 38/81 درصد و برای سیرینول در بالاترین غلظت (ppm5000 (، 21/1 ± 05/78 درصد و برای فن پروپاترین در بالاترین غلظتppm) 1000)، 8/1 ± 01/79 ارزیابی شده است. نتایج بدست آمده از آزمایشات انجام گرفته روی پوره سن 1 و حشره کامل نشان می دهد که کمترین دز مصرفی روی پوره سن 1 بیشترین مرگ ومیر را داشته و بیشترین دز مورد استفاده از سموم گیاهی، هیچ تاثیری روی حشره کامل نداشته است و در اثربخشی فن­پروپاترین روی حشره کامل 18/1 ± 98/70 درصد تلفات به ثبت رسیده است. در آزمایشی جداگانه تاثیر پذیری سینرجیست با افزودن به سموم فوق مورد بررسی قرار گرفت که میزان تلفات در بالاترین دز تند اکسیر و پالیزین (ppm1500) که 59/2 ± 44/94 و 29/3 ± 66/86 درصد و

فاقد اثرات نامطلوب یاد شده باشد را توجیه می کند. در این مطالعه اثر سمیت تنداکسیر (عصاره فلفل تند)، پالیزین (صابون حشره­کشی)، سیرینول (عصاره سیر)، فن­پروپاترین و در آزمایشی جداگانه افزودن سینرجیست برتر به سموم فوق به منظور کاهش غلظت سموم، مورد بررسی قرار گرفت. در این بررسی از کدوی حلوایی و جوانه سیب زمینی برای پرورش شپشک آردآلود مرکبات استفاده شد و مراحل زیستی شپشک آردآلود تحت تاثیر غلظت های مختلف سموم مورد استفاده قرار گرفت و تلفات بعد از 96،72،48،24، ساعت شمارش گردید در این آزمایش در کاربرد حداکثر دز مصرفی روی پوره سن 2 شپشک آرد آلود مرکبات میزان تلفات ایجاد شده برای تنداکسیر و پالیزین در ppm 3000 به ترتیب 93/2 ± 96/90 و 92/1 ± 16/89 درصد و برای سیرینول در ppm3500، 11/1 ± 11/87 و برای فن پروپاترین درppm 1000، 88/3 ± 97/80 ارزیابی شده است. آزمایش دیگری روی پوره سن 3 انجام گرفت که میزان مرگ ومیر برای تنداکسیر و پالیزین در بالاترین غلظت (ppm 4000)، به ترتیب 93/2 ± 44/89 و 92/1± 38/81 درصد و برای سیرینول در بالاترین غلظت (ppm5000 (، 21/1 ± 05/78 درصد و برای فن پروپاترین در بالاترین غلظتppm) 1000)، 8/1 ± 01/79 ارزیابی شده است. نتایج بدست آمده از آزمایشات انجام گرفته روی پوره سن 1 و حشره کامل نشان می دهد که کمترین دز مصرفی روی پوره سن 1 بیشترین مرگ ومیر را داشته و بیشترین دز مورد استفاده از سموم گیاهی، هیچ تاثیری روی حشره کامل نداشته است و در اثربخشی فن­پروپاترین روی حشره کامل 18/1 ± 98/70 درصد تلفات به ثبت رسیده است. در آزمایشی جداگانه تاثیر پذیری سینرجیست با افزودن به سموم فوق مورد بررسی قرار گرفت که میزان تلفات در بالاترین دز تند اکسیر و پالیزین (ppm1500) که 59/2 ± 44/94 و 29/3 ± 66/86 درصد و در بالاترین غلظت برای سیرینول (ppm2500)، 60/3 ± 33/83 درصد و در بالاترین دز فن پروپاترین (ppm 500)، 10/2 ± 22/77 ارزیابی شد آزمایشات انجام گرفته در سطح 1% اختلاف معنی داری با شاهد مشاهده می شود. این تحقیق در راستای تاثیر پذیری سموم مورد استفاده روی کفشدوزک montrouzieri Cryptolaemus نیز مورد بررسی قرار گرفت که سموم گیاهی فوق هیچ تاثیر سوئی روی کفشدوزک نداشته است ولی در مقابل فن پروپاترین در بالا ترین دز استفاده شده 70- 66 درصد تلفات را به همراه داشت.

 

کلمات کلیدی: پالیزین، سیرینول، تنداکسیر، فن­پروپاترین، سینرجیست برتر، Planococcus citr، montrouzieri Cryptolaemus

 

فهرست مطالب

فصل 1: مقدمه   1

1-1- کلیات و اهداف.. 2

فصل 2: بررسی منابع   4

2-1- شپشک‌های آردآلودآلود مرکبات.. 5

2-1-1- مناطق انتشار و موقعیت جغرافیایی شپشک آردآلود مرکبات در جهان و ایران.. 5

2-1-2 میزبان های شپشک آردآلود مرکبات.. 7

2-1-3 کلیاتی از مورفولوژی و بیولوژی شپشک آردآلود مرکبات(P. citri).. 8

2-1-4- زمستان گذرانی شپشک آردآلود مرکبات.. 10

2-1-5- -نحوه خسارت آفات روی مرکبات.. 11

2-2- روشهای کنترلی شپشک آردآلود مرکبات.. 12

2-2-1- کنترل بیولوژیکی.. 13

2-2-2- کنترل شیمیایی.. 15

2-2-3 کنترل توسط سموم گیاهی.. 15

2-3- آزمایشات زیست سنجی انجام شده بر روی شپشک آردآلود مرکبات   16

2-4- آزمایشات زیست سنجی انجام شده با حشره کشهای مورد بررسی   21

فصل 3: مواد وروشها   24

3-1- پرورش شپشک آردآلود مرکبات و کفشدوزک کریپتولموس:.. 25

3-2- تعیین محدوده غلظت ها:.. 26

3-3- غلظتهای تعیین شده سموم مورد استفاده برای پوره سن 2:   27

3-4- غلظتهای تعیین شده سموم همراه با سینرجیست برتر برای پوره سن 2:.. 27

3-5- غلظتهای تعیین شده سموم مورد استفاده برای پوره سن3 :   28

3-6- طرح آزمایش:.. 29

3-7- طرح پایه و تجزیه وتحلیل آماری:.. 31

 

فصل 4: نتایج   32

4-1- اثر سمیت تنداکسیر، سیرینول، پالیزین و فن­پروپاترین بر روی پوره سن 2 شپشک آردآلود مرکبات.. 33

4-2- اثر سمیت تنداکسیر، سیرینول، پالیزین و فن­پروپاترین با افزودن سینرجیست برتر بر روی پوره سن 2 شپشک آردآلود مرکبات   39

4-3- بررسی سمیت تنداکسیر، پالیزین، سیرینول و فن­پروپاترین روی پوره سن 3 شپشک آردآلود مرکبات.. 45

4-4- بررسی سمیت تنداکسیر، پالیزین، سیرینول و فن­پروپاترین روی پوره سن 1 شپشک آردآلود مرکبات.. 51

4-5- بررسی سمیت تنداکسیر، پالیزین، سیرینول و فن­پروپاترین روی حشره کامل شپشک آردآلود مرکبات.. 51

4-6- بررسی سمیت تنداکسیر، پالیزین، سیرینول و فن­پروپاترین روی کفشدوزک کریپتولموس با دو روش گوارشی و تماسی.. 53

فصل 5: بحث   57

5-1- نتیجه گیری:.. 63

5-2- پیشنهادات:.. 63

فصل 6: منابع   64

 

 

 

 

 

فهرست اشکال

شکل ( ‏2‑1) حشره ماده و پوره سن 2.. 9

شکل ( ‏2‑2) حشره نر و دستجات تخم.. 9

شکل ( ‏2‑5) سیکل زندگی شپشک آردآلود مرکبات و کفشدوزک کریپتولموس   9

شکل ( ‏2‑6) خسارت شپشک آردآلود مرکبات.. 12

شکل ( ‏2‑7) کفشدوزک کریپتولموس در حال تغذیه از شپشک آردآلود مرکبات   15

شکل ( ‏3‑1) سموم گیاهی استفاده شده در این بررسی.. 30

شکل ( ‏3‑2) طرح آزمایش انجام شده در 4 تیمار با 6 تکرار.. 31

شکل ( ‏4‑1) اثر بخشی دزهای مختلف تند اکسیرروی پوره سن 2.. 37

شکل ( ‏4‑2) اثر بخشی دزهای مختلف پالیزین روی پوره سن 2.. 37

شکل ( ‏4‑3) اثر بخشی دزهای مختلف سیرینول روی پوره سن 2.. 38

شکل ( ‏4‑4) اثر بخشی پالیزین، تنداکسیر، سیرینول و فن­پروپاترین روی پوره سن 2 شپشک آردآلود مرکبات در حالت مقایسهای.. 38

شکل ( ‏4‑5) اثر بخشی دزهای مختلف تنداکسیر + سینرجیست برتر روی پوره سن 2.. 43

شکل ( ‏4‑6) اثر بخشی دزهای مختلف سیرینول +سینرجیست برتر روی پوره سن 2.. 43

شکل ( ‏4‑7) اثر بخشی دزهای مختلف پالیزین + سینرجیست روی پوره سن 2   44

شکل ( ‏4‑8) اثر بخشی پالیزین، تنداکسیر، سیرینول و فن­پروپاترین با افزودن سینرجیست برتر روی پوره سن 2 شپشک آردآلود مرکبات در حالت مقایسه ای.. 44

شکل ( ‏4‑9) اثر بخشی دزهای مختلف تنداکسیرروی پوره سن3.. 49

شکل ( ‏4‑10) اثر بخشی دزهای مختلف پالیزین روی پوره سن 3.. 49

شکل ( ‏4‑11) اثر بخشی دزهای مختلف سیرینول روی پوره سن 3.. 50

شکل ( ‏4‑12) اثر بخشی پالیزین، تنداکسیر، سیرینول و فن­پروپاترین روی پوره سن 3 شپشک آردآلود مرکبات در حالت مقایسه ای.. 50

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول

جدول ( ‏3‑1) مشخصات حشره کشهایی که در این پروژه مورد بررسی قرار گرفته است.. 26

جدول ( ‏3‑2) غلظت های تعیین شده برای سموم مورد استفاده برای پوره سن 2.. 27

جدول ( ‏3‑3) غلظت های تعیین شده برای سموم مورد استفاده همراه سینرجیست برای پوره سن 2.. 28

جدول ( ‏3‑4) غلظت های تعیین شده برای سموم مورد استفاده برای پوره سن 3.. 28

جدول ( ‏4‑1) تجزیه واریانس سموم مورد بررسی روی درصد مرگ و میر   33

جدول ( ‏4‑2) مقایسه میانگین غلظت های سموم مورد استفاده روی درصد مرگ و میر.. 34

جدول(‏4‑3) مقایسه میانگین درصد مرگ و میر از نظر زمان استفاده از سموم مورد بررسی (24،48،72،96ساعت پس از سمپاشی).. 34

جدول ( ‏4‑4) مقایسه میانگین اثرات متقابل غلظت سم در زمان تلفات   36

جدول ( ‏4‑5) LC50 و LC90 سموم در اثر بخشی بر پوره سن 2 بر واحد ppm   37

جدول ( ‏4‑6) تجزیه واریانس سموم مورد بررسی با افزودن سینرجیست برتر روی درصد مرگ و میر.. 39

جدول ( ‏4‑7) مقایسه میانگین غلظت های سموم مورد استفاده با افزودن سینرجیست برتر روی درصد مرگ و میر.. 40

جدول ( ‏4‑8) مقایسه میانگین درصد مرگ ومیر از نظر زمان استفاده از سموم مورد بررسی با افزودن سینرجیست برتر(24،48،72،96ساعت پس از سمپاشی).. 40

جدول ( ‏4‑9) مقایسه میانگین اثرات متقابل غلظت سم در زمان تلفات   42

جدول ( ‏4‑10) LC50 و LC90 سموم + سینرجیست برتر در اثر بخشی بر پوره سن 2 بر واحد ppm.. 43

جدول ( ‏4‑11) تجزیه واریانس سموم مورد بررسی روی صفت درصد مرگ و میر   46

جدول ( ‏4‑12) مقایسه میانگین غلظت های سموم مورد استفاده روی درصد مرگ و میر.. 46

جدول (‏4‑13) مقایسه میانگین درصد مرگ و میر از نظر زمان استفاده از سموم مورد بررسی (24،48،72،96ساعت پس از سمپاشی).. 47

جدول ( ‏4‑14) مقایسه میانگین اثرات متقابل غلظت سم در زمان تلفات   48

جدول ( ‏4‑15) LC50 و LC90 سموم در اثر بخشی بر پوره سن 3 بر واحد ppm   49

جدول ( ‏4‑16) تجزیه واریانس سم مورد بررسی روی درصد مرگ و میر   51

جدول ( ‏4‑17) مقایسه میانگین غلظت های سم مورد استفاده روی درصد مرگ و میر.. 52

جدول (‏4‑18) مقایسه میانگین درصد مرگ و میر از نظر زمان استفاده از سم مورد بررسی (24،48،72،96ساعت پس از سمپاشی).. 52

جدول (‏4‑19) مقایسه میانگین اثرات متقابل غلظت سم در زمان تلفات   53

جدول (‏4‑20) تجزیه واریانس سم مورد بررسی روی درصد مرگ و میر   54

جدول (‏4‑21) مقایسه میانگین غلظت های سم مورد استفاده روی درصد مرگ ومیر.. 55

جدول (‏4‑22) مقایسه میانگین درصد مرگ و میر از نظر زمان استفاده از سم مورد بررسی (24،48،72،96ساعت پس از سمپاشی).. 55

جدول ( ‏4‑23) مقایسه میانگین اثرات متقابل غلظت سم در زمان تلفات   56

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل 1: مقدمه
 

1-1- کلیات و اهداف
مرکبات از گیاهانی است که از دیرباز در ایران مورد کشت و پرورش قرار گرفته است. کشت اقتصادی مرکبات در ایران از سیصد سال پیش در شمال کشور آغاز گردیده و سپس به جنوب کشور نیز گسترش یافته است (مافی، 1376). امروزه مرکبات به دلیل نقشی که در سلامت انسان دارد، در بیش از 113 کشور جهان تولید می شود. مرکبات در ایران با سطح زیر کشت 218،422 هکتار و تولید سالانه حدود 3،769،996 تن در جهان مقام ششم را داراست (کوفمان[1]، 1996).

بر اساس آمارهای موجود در سال 1376 استان مازندران با 2/38% سطح بارور باغ های مرکبات مقام اول و سه استان فارس، کرمان و هرمزگان به ترتیب مقام های دوم تا چهارم را به خود اختصاص داده اند www.Entomology.Wise.edu)).

در بین آفات مرکبات شپشک آردآلود مرکباتPlanococcus citri Risso (Hom:Coccidae) یکی از آفات غیر بومی ایران می باشد که در دهه 1320 شمسی وارد ایران گردید. کریوخین اولین کسی بود که از شپشک آرد آلود مرکبات در ایران نام برده (کریوخین[2]،1946). کریوخین معتقد است که این آفات در سالهای 1295 الی 1297 از اروپا به وسیله گیاهان زینتی به ایران منتقل شده و سالهای متمادی در گلخانه های بزرگ باقی مانده و سپس به وسیله درختان زینتی به باغات منتقل شده و چون شرایط طبیعی استان های گیلان و مازندران برای رشد و نمو آفات مناسب بوده، به سرعت تکثیر یافته است.

این آفت به جز مرکبات گیاهان دیگری مانند چای، شمشاد، ازگیل ژاپنی، خرزهره، برگ بو و خرمندی را نیز آلوده می‌کند. شپشک آردآلود مرکبات در دهه (1380-1370) در شمال کشور حالت طغیانی پیدا کرده و خسارت شدیدی را به باغ های مرکبات وارد کرده است. این آفت به برگ، میوه و شاخه های جوان مرکبات بدون هیچ رجحانی حمله کرده و سطح آنها را می‌پوشاند. بر اثر فعالیت این حشره روی درختان و ترشح زیاد عسلک، قارچ فوماژین تکثیر یافته و علاوه بر افزایش ضعف درخت در اثر کاهش فتوسنتز، بازار پسندی میوه‌های باقی مانده را نیز به شدت کاهش می‌دهد(کالتاجیرون[3]، 1989). بنابراین با توجه به اهمیت شپشک آردآلود مرکبات مطالعه در خصوص کنترل آفت ضروری می باشد.

کاربرد سموم شیمیایی موجب بروز مقاومت در آفات و کاهش جمعیت عوامل کنترل کننده طبیعی آنها در مزارع و باغات ها خواهد شد. مطالعه کفشدوزک­ها (Coccinellidae)، به دلیل نقش مؤثری که در کنترل بیولوژیکی و مبارزه تلفیقی با آفات دارند، از اهمیت زیادی برخوردار است ( هودک[4]، 1967). اکثریت گونه های این خانواده حشره خوار هستند گونه های شکارگر این خانواده اغلب شکارگر شته ها، شپشک ها،کنه ها و سفیدبالک ها هستند (میدکاد[5]، 2000). به همین دلیل کفشدوزک های شکارگر بیش از سایر حشرات شکارگر در کنترل بیولوژیک مورد استفاده قرار گرفته اند.

کفشدوزک کریپت یکی از گونه­های خانواده Coccinellidae می­باشد که یکی از موارد مهم در برنامه مدیریت کنترل شپشک آردآلود مرکبات می­­باشد که بر اساس تحقیقات گوردون تمام مراحل زیستی کفشدوزک کریپتولموس در باغ هایی که به شپشک مرکبات آلوده می‌باشند، به فراوانی دیده می‌شوند (گوردون[6]،1985). لذا مطالعه حاضر با اهداف عمومی زیر انجام گرفته است:

عدم استفاده از حشره کشهای شیمیایی سنتتیک به منظور کاهش آلودگی های زیست محیطی ، حفظ دشمنان طبیعی ، جلوگیری از بروز پدیده مقاومت در آفات و کاهش میزان سمیت در پستانداران.
بررسی امکان کنترل شپشک آردآلود مرکبات با استفاده از سموم گیاهی کم­خطر و حفاظت از دشمنان طبیعی و کفشدوزک muls Cryptolaemus montrouzieri.
 

 

 

 

 

 

در بالاترین غلظت برای سیرینول (ppm2500)، 60/3 ± 33/83 درصد و در بالاترین دز فن پروپاترین (ppm 500)، 10/2 ± 22/77 ارزیابی شد آزمایشات انجام گرفته در سطح 1% اختلاف معنی داری با شاهد مشاهده می شود. این تحقیق در راستای تاثیر پذیری سموم مورد استفاده روی کفشدوزک montrouzieri Cryptolaemus نیز مورد بررسی قرار گرفت که سموم گیاهی فوق هیچ تاثیر سوئی روی کفشدوزک نداشته است ولی در مقابل فن پروپاترین در بالا ترین دز استفاده شده 70- 66 درصد تلفات را به همراه داشت.

 

کلمات کلیدی: پالیزین، سیرینول، تنداکسیر، فن­پروپاترین، سینرجیست برتر، Planococcus citr، montrouzieri Cryptolaemus

 

فهرست مطالب

فصل 1: مقدمه   1

1-1- کلیات و اهداف.. 2

فصل 2: بررسی منابع   4

2-1- شپشک‌های آردآلودآلود مرکبات.. 5

2-1-1- مناطق انتشار و موقعیت جغرافیایی شپشک آردآلود مرکبات در جهان و ایران.. 5

2-1-2 میزبان های شپشک آردآلود مرکبات.. 7

2-1-3 کلیاتی از مورفولوژی و بیولوژی شپشک آردآلود مرکبات(P. citri).. 8

2-1-4- زمستان گذرانی شپشک آردآلود مرکبات.. 10

2-1-5- -نحوه خسارت آفات روی مرکبات.. 11

2-2- روشهای کنترلی شپشک آردآلود مرکبات.. 12

2-2-1- کنترل بیولوژیکی.. 13

2-2-2- کنترل شیمیایی.. 15

2-2-3 کنترل توسط سموم گیاهی.. 15

2-3- آزمایشات زیست سنجی انجام شده بر روی شپشک آردآلود مرکبات   16

2-4- آزمایشات زیست سنجی انجام شده با حشره کشهای مورد بررسی   21

فصل 3: مواد وروشها   24

3-1- پرورش شپشک آردآلود مرکبات و کفشدوزک کریپتولموس:.. 25

3-2- تعیین محدوده غلظت ها:.. 26

3-3- غلظتهای تعیین شده سموم مورد استفاده برای پوره سن 2:   27

3-4- غلظتهای تعیین شده سموم همراه با سینرجیست برتر برای پوره سن 2:.. 27

3-5- غلظتهای تعیین شده سموم مورد استفاده برای پوره سن3 :   28

3-6- طرح آزمایش:.. 29

3-7- طرح پایه و تجزیه وتحلیل آماری:.. 31

فصل 4: نتایج   32

4-1- اثر سمیت تنداکسیر، سیرینول، پالیزین و فن­پروپاترین بر روی پوره سن 2 شپشک آردآلود مرکبات.. 33

4-2- اثر سمیت تنداکسیر، سیرینول، پالیزین و فن­پروپاترین با افزودن سینرجیست برتر بر روی پوره سن 2 شپشک آردآلود مرکبات   39

4-3- بررسی سمیت تنداکسیر، پالیزین، سیرینول و فن­پروپاترین روی پوره سن 3 شپشک آردآلود مرکبات.. 45

4-4- بررسی سمیت تنداکسیر، پالیزین، سیرینول و فن­پروپاترین روی پوره سن 1 شپشک آردآلود مرکبات.. 51

4-5- بررسی سمیت تنداکسیر، پالیزین، سیرینول و فن­پروپاترین روی حشره کامل شپشک آردآلود مرکبات.. 51

4-6- بررسی سمیت تنداکسیر، پالیزین، سیرینول و فن­پروپاترین روی کفشدوزک کریپتولموس با دو روش گوارشی و تماسی.. 53

فصل 5: بحث   57

5-1- نتیجه گیری:.. 63

5-2- پیشنهادات:.. 63

فصل 6: منابع   64

 

 

 

 

 

فهرست اشکال

شکل ( ‏2‑1) حشره ماده و پوره سن 2.. 9

شکل ( ‏2‑2) حشره نر و دستجات تخم.. 9

شکل ( ‏2‑5) سیکل زندگی شپشک آردآلود مرکبات و کفشدوزک کریپتولموس   9

شکل ( ‏2‑6) خسارت شپشک آردآلود مرکبات.. 12

شکل ( ‏2‑7) کفشدوزک کریپتولموس در حال تغذیه از شپشک آردآلود مرکبات   15

شکل ( ‏3‑1) سموم گیاهی استفاده شده در این بررسی.. 30

شکل ( ‏3‑2) طرح آزمایش انجام شده در 4 تیمار با 6 تکرار.. 31

شکل ( ‏4‑1) اثر بخشی دزهای مختلف تند اکسیرروی پوره سن 2.. 37

شکل ( ‏4‑2) اثر بخشی دزهای مختلف پالیزین روی پوره سن 2.. 37

شکل ( ‏4‑3) اثر بخشی دزهای مختلف سیرینول روی پوره سن 2.. 38

شکل ( ‏4‑4) اثر بخشی پالیزین، تنداکسیر، سیرینول و فن­پروپاترین روی پوره سن 2 شپشک آردآلود مرکبات در حالت مقایسهای.. 38

شکل ( ‏4‑5) اثر بخشی دزهای مختلف تنداکسیر + سینرجیست برتر روی پوره سن 2.. 43

شکل ( ‏4‑6) اثر بخشی دزهای مختلف سیرینول +سینرجیست برتر روی پوره سن 2.. 43

شکل ( ‏4‑7) اثر بخشی دزهای مختلف پالیزین + سینرجیست روی پوره سن 2   44

شکل ( ‏4‑8) اثر بخشی پالیزین، تنداکسیر، سیرینول و فن­پروپاترین با افزودن سینرجیست برتر روی پوره سن 2 شپشک آردآلود مرکبات در حالت مقایسه ای.. 44

شکل ( ‏4‑9) اثر بخشی دزهای مختلف تنداکسیرروی پوره سن3.. 49

شکل ( ‏4‑10) اثر بخشی دزهای مختلف پالیزین روی پوره سن 3.. 49

شکل ( ‏4‑11) اثر بخشی دزهای مختلف سیرینول روی پوره سن 3.. 50

شکل ( ‏4‑12) اثر بخشی پالیزین، تنداکسیر، سیرینول و فن­پروپاترین روی پوره سن 3 شپشک آردآلود مرکبات در حالت مقایسه ای.. 50

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست جداول

جدول ( ‏3‑1) مشخصات حشره کشهایی که در این پروژه مورد بررسی قرار گرفته است.. 26

جدول ( ‏3‑2) غلظت های تعیین شده برای سموم مورد استفاده برای پوره سن 2.. 27

جدول ( ‏3‑3) غلظت های تعیین شده برای سموم مورد استفاده همراه سینرجیست برای پوره سن 2.. 28

جدول ( ‏3‑4) غلظت های تعیین شده برای سموم مورد استفاده برای پوره سن 3.. 28

جدول ( ‏4‑1) تجزیه واریانس سموم مورد بررسی روی درصد مرگ و میر   33

جدول ( ‏4‑2) مقایسه میانگین غلظت های سموم مورد استفاده روی درصد مرگ و میر.. 34

جدول(‏4‑3) مقایسه میانگین درصد مرگ و میر از نظر زمان استفاده از سموم مورد بررسی (24،48،72،96ساعت پس از سمپاشی).. 34

جدول ( ‏4‑4) مقایسه میانگین اثرات متقابل غلظت سم در زمان تلفات   36

جدول ( ‏4‑5) LC50 و LC90 سموم در اثر بخشی بر پوره سن 2 بر واحد ppm   37

جدول ( ‏4‑6) تجزیه واریانس سموم مورد بررسی با افزودن سینرجیست برتر روی درصد مرگ و میر.. 39

جدول ( ‏4‑7) مقایسه میانگین غلظت های سموم مورد استفاده با افزودن سینرجیست برتر روی درصد مرگ و میر.. 40

جدول ( ‏4‑8) مقایسه میانگین درصد مرگ ومیر از نظر زمان استفاده از سموم مورد بررسی با افزودن سینرجیست برتر(24،48،72،96ساعت پس از سمپاشی).. 40

جدول ( ‏4‑9) مقایسه میانگین اثرات متقابل غلظت سم در زمان تلفات   42

جدول ( ‏4‑10) LC50 و LC90 سموم + سینرجیست برتر در اثر بخشی بر پوره سن 2 بر واحد ppm.. 43

جدول ( ‏4‑11) تجزیه واریانس سموم مورد بررسی روی صفت درصد مرگ و میر   46

جدول ( ‏4‑12) مقایسه میانگین غلظت های سموم مورد استفاده روی درصد مرگ و میر.. 46

جدول (‏4‑13) مقایسه میانگین درصد مرگ و میر از نظر زمان استفاده از سموم مورد بررسی (24،48،72،96ساعت پس از سمپاشی).. 47

جدول ( ‏4‑14) مقایسه میانگین اثرات متقابل غلظت سم در زمان تلفات   48

جدول ( ‏4‑15) LC50 و LC90 سموم در اثر بخشی بر پوره سن 3 بر واحد ppm   49

جدول ( ‏4‑16) تجزیه واریانس سم مورد بررسی روی درصد مرگ و میر   51

جدول ( ‏4‑17) مقایسه میانگین غلظت های سم مورد استفاده روی درصد مرگ و میر.. 52

جدول (‏4‑18) مقایسه میانگین درصد مرگ و میر از نظر زمان استفاده از سم مورد بررسی (24،48،72،96ساعت پس از سمپاشی).. 52

جدول (‏4‑19) مقایسه میانگین اثرات متقابل غلظت سم در زمان تلفات   53

جدول (‏4‑20) تجزیه واریانس سم مورد بررسی روی درصد مرگ و میر   54

جدول (‏4‑21) مقایسه میانگین غلظت های سم مورد استفاده روی درصد مرگ ومیر.. 55

جدول (‏4‑22) مقایسه میانگین درصد مرگ و میر از نظر زمان استفاده از سم مورد بررسی (24،48،72،96ساعت پس از سمپاشی).. 55

جدول ( ‏4‑23) مقایسه میانگین اثرات متقابل غلظت سم در زمان تلفات   56

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل 1: مقدمه
 

1-1- کلیات و اهداف
مرکبات از گیاهانی است که از دیرباز در ایران مورد کشت و پرورش قرار گرفته است. کشت اقتصادی مرکبات در ایران از سیصد سال پیش در شمال کشور آغاز گردیده و سپس به جنوب کشور نیز گسترش یافته است (مافی، 1376). امروزه مرکبات به دلیل نقشی که در سلامت انسان دارد، در بیش از 113 کشور جهان تولید می شود. مرکبات در ایران با سطح زیر کشت 218،422 هکتار و تولید سالانه حدود 3،769،996 تن در جهان مقام ششم را داراست (کوفمان[1]، 1996).

بر اساس آمارهای موجود در سال 1376 استان مازندران با 2/38% سطح بارور باغ های مرکبات مقام اول و سه استان فارس، کرمان و هرمزگان به ترتیب مقام های دوم تا چهارم را به خود اختصاص داده اند www.Entomology.Wise.edu)).

در بین آفات مرکبات شپشک آردآلود مرکباتPlanococcus citri Risso (Hom:Coccidae) یکی از آفات غیر بومی ایران می باشد که در دهه 1320 شمسی وارد ایران گردید. کریوخین اولین کسی بود که از شپشک آرد آلود مرکبات در ایران نام برده (کریوخین[2]،1946). کریوخین معتقد است که این آفات در سالهای 1295 الی 1297 از اروپا به وسیله گیاهان زینتی به ایران منتقل شده و سالهای متمادی در گلخانه های بزرگ باقی مانده و سپس به وسیله درختان زینتی به باغات منتقل شده و چون شرایط طبیعی استان های گیلان و مازندران برای رشد و نمو آفات مناسب بوده، به سرعت تکثیر یافته است.

این آفت به جز مرکبات گیاهان دیگری مانند چای، شمشاد، ازگیل ژاپنی، خرزهره، برگ بو و خرمندی را نیز آلوده می‌کند. شپشک آردآلود مرکبات در دهه (1380-1370) در شمال کشور حالت طغیانی پیدا کرده و خسارت شدیدی را به باغ های مرکبات وارد کرده است. این آفت به برگ، میوه و شاخه های جوان مرکبات بدون هیچ رجحانی حمله کرده و سطح آنها را می‌پوشاند. بر اثر فعالیت این حشره روی درختان و ترشح زیاد عسلک، قارچ فوماژین تکثیر یافته و علاوه بر افزایش ضعف درخت در اثر کاهش فتوسنتز، بازار پسندی میوه‌های باقی مانده را نیز به شدت کاهش می‌دهد(کالتاجیرون[3]، 1989). بنابراین با توجه به اهمیت شپشک آردآلود مرکبات مطالعه در خصوص کنترل آفت ضروری می باشد.

کاربرد سموم شیمیایی موجب بروز مقاومت در آفات و کاهش جمعیت عوامل کنترل کننده طبیعی آنها در مزارع و باغات ها خواهد شد. مطالعه کفشدوزک­ها (Coccinellidae)، به دلیل نقش مؤثری که در کنترل بیولوژیکی و مبارزه تلفیقی با آفات دارند، از اهمیت زیادی برخوردار است ( هودک[4]، 1967). اکثریت گونه های این خانواده حشره خوار هستند گونه های شکارگر این خانواده اغلب شکارگر شته ها، شپشک ها،کنه ها و سفیدبالک ها هستند (میدکاد[5]، 2000). به همین دلیل کفشدوزک های شکارگر بیش از سایر حشرات شکارگر در کنترل بیولوژیک مورد استفاده قرار گرفته اند.

کفشدوزک کریپت یکی از گونه­های خانواده Coccinellidae می­باشد که یکی از موارد مهم در برنامه مدیریت کنترل شپشک آردآلود مرکبات می­­باشد که بر اساس تحقیقات گوردون تمام مراحل زیستی کفشدوزک کریپتولموس در باغ هایی که به شپشک مرکبات آلوده می‌باشند، به فراوانی دیده می‌شوند (گوردون[6]،1985). لذا مطالعه حاضر با اهداف عمومی زیر انجام گرفته

 

<a href="http://fumi.ir/%d8%af%d8%a7%d9%86%d9%84%d9%88%d8%af-%d9%be%d8%a7%db%8c%d8%a7%d9%86-%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87-%d8%a7%d8%b1%d8%b4%d8%af%d8%b3%d9%86%d8%ac%d8%b4-%d8%b3%d9%85%d9%8a%d8%aa-%d8%aa%d9%86%d8%af%d8%a7%d9%83-2/"><img class="alignnone wp-image-170859″ src="https://arshadfile.ir/wp-content/uploads/2019/08/ddsd_001-268x300-268x300.png” alt="برای دانلود متن کامل پایان نامه ها اینجا کلیک کنید” width="171″ height="191″ /></a>

 

است:

عدم استفاده از حشره کشهای شیمیایی سنتتیک به منظور کاهش آلودگی های زیست محیطی ، حفظ دشمنان طبیعی ، جلوگیری از بروز پدیده مقاومت در آفات و کاهش میزان سمیت در پستانداران.
بررسی امکان کنترل شپشک آردآلود مرکبات با استفاده از سموم گیاهی کم­خطر و حفاظت از دشمنان طبیعی و کفشدوزک muls Cryptolaemus montrouzieri.
 

 

 

 

 

 

1-1- تاریخچه و منشأ فلفل 4

1-2- مشخصات گیاه‌شناسی 5

1-3- ارزش غذایی و دارویی 7

1-4-اهداف و برنامه‌های اصلاحی 8

1-5- اهمیت اقتصادی و سطح زیر کشت 8

1-6- تولید فلفل در جهان 8

1-7- تولید فلفل در ایران 9

1-1- تاریخچه و منشأ فلفل 4

1-2- مشخصات گیاه‌شناسی 5

1-3- ارزش غذایی و دارویی 7

1-4-اهداف و برنامه‌های اصلاحی 8

1-5- اهمیت اقتصادی و سطح زیر کشت 8

1-6- تولید فلفل در جهان 8

1-7- تولید فلفل در ایران 9

2-1- بررسی اهمیت تنوع ژنتیکی 12

2-1-1- نشانگرهای مورفولوژیکی (ظاهری) 14

2-1-2- نشانگرهای سیتوژنتیکی 15

2-1-3- نشانگرهای مولکولی 15

2-2- تجزیه به مؤلفه‌های اصلی 15

2-3- تجزیه خوشه‌ای 16

2-4- انواع روش‌های تجزیه خوشه‌ای 17

2-4-1- روش مراتبی 17

2-4-2- روش تجزیه‌ای 17

2-5- ضریب همبستگی 18

2-6- تجزیه علّیت 18

فصل دوم: بررسی و مرور منابع 20

2-8- بررسی تنوع ژنتیکی فلفل در ایران 27

فصل سوم: مواد و روش‌ها 29

3-1- موقعیت و مشخصات محل اجرای آزمایش 29

3-2- مواد گیاهی فلفل 29

3-3- آماده‌سازی زمین و مواد آزمایشی 31

ج). خزانه و نشاکاری: 31

د). زمان نشاکاری: 31

ه). نحوه کاشت نشا: 31

3-4- عملیات زراعی 31

3-5- صفات مورفولوژیکی 32

3-7- روش اندازه‌گیری 33

3-6- صفات فیزیولوژیکی: 35

3-8- تجزیه و تحلیل‌های آماری 37

تجزیه واریانس و مقایسه میانگین 37

اجزای واریانس و ضرایب تغییرات 37

3-9- تجزیه به مؤلفه‌های اصلی 37

3-10- تجزیه خوشه‌ای 38

3-11- تجزیه علّیت ژنتیکی 38

فصل چهارم: نتایج و بحث 39

4-1-1- خصوصیات عادت رشد و عادت شاخه‌دهی 41

4-1-2- خصوصیات برگ، ساقه و موقعیت جام گل 41

4-2- نتایج تجزیه واریانس و مقایسه میانگین 43

4-3- آماره‌های توصیفی صفات مورد بررسی 49

4-4- وراثت‌پذیری 50

4-5- همبستگی 52

4-6- تجزیه به مؤلفه‌های اصلی 56

4-7- تجزیه خوشه‌ای 57

4-8- رگرسیون گام به گام 60

4-9- تجزیه علّیت ژنتیکی 60

4-5- نتیجه‌گیری کلی 63

4-11- پیشنهادات 65

4-12- منابع 66

 

 

فهرست جداول

جدول 1-1- سطح زیر کشت، میزان تولید و متوسط عملکرد فلفل 9

جدول 3-1- کد و نام ژنوتیپ­های فلفل 30

جدول 3-2- صفات اندازه‌گیری شده و علامات اختصاری آن‌ها 32

جدول 3-3- توصیف نامه صفات بررسی‌شده 36

جدول 4 –1- صفات توصیفی فلفل 42

جدول 4-2- تجزیه واریانس ویژگی‌های مورفولوژیکی 45

جدول 4-3- مقایسه میانگین ویژگی‌های مورفولوژیکی 46

جدول 4-4- مقادیر آماره­های توصیفی صفات 50

جدول 4-5- برآورد اجزای واریانس، ضریب تنوع و توارث­پذیری 52

 

جدول 4-6- ضرایب همبستگی بین صفات 55

جدول 4-7- نتایج مربوط به مؤلفه‌های اصلی 57

جدول 4-10- نتایج تجزیه علیت با استفاده از رگرسیون گام ‌به ‌گام 62

 

فهرست شکل‌ها

شکل 1-1- میزان تولید. 10

نمودار 1-1- سطح زیر کشت. 10

نمودار 1-2- عملکرد فلفل . 11

نمودار 1-3- میزان تولید فلفل. 11

شکل 4-1- نمودار دندوگرام. 60

شکل 4-2- شکل شماتیک تجزیه علیت. 63

 

   

 

 

چکیده

فلفل با نام علمی (L. Capsicum annuum) Pepper، از جمله مهم‌ترین سبزیجات به شمار می‌رود که علاوه بر مصارف غذایی، دارای مصارف دارویی نیز می­باشد. آزمایش حاضر به منظور بررسی تنوع مورفولوژیکی و تعیین خصوصیات 42 ژنوتیپ فلفل با استفاده از صفات مورفولوژیکی در مرکز تحقیقات آذربایجان غربی انجام شد. تجزیه واریانس داده­ها بر اساس طرح لاتیس مستطیل 6*7 در 6 تکرار با استفاده از نرم‌افزارهای SAS، SPSS و MINITAB انجام گرفت. نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده­ها برای ویژگی‌های مورفولوژیکی نشان داد که بین ژنوتیپ­های مورد مطالعه، در سطح احتمال 1% اختلاف‏‏‏ معنی­داری وجود داشت. برخی از صفات مانند طول ساقه، ضخامت دیواره میوه، فتوسنتز و ارتفاع گیاه دارای ضریب تغییرات بالا در بین ژنوتیپ‌ها می‌باشند. بیش­ترین میزان وراثت­پذیری مربوط به طول میوه، عرض میوه، ضخامت دیواره میوه، طول دم میوه، وزن تر و خشک میوه و عملکرد بود و کم­ترین مقدار وراثت­پذیری به فتوسنتز خالص، ارتفاع گیاه و پهنای چتر میوه اختصاص داشت. در بررسی همبستگی صفات کمی، بیش‌ترین همبستگی بین وزن تر میوه با وزن خشک میوه (**958/r=)، و وزن تر میوه با ضخامت دیواره میوه **834/r=)، به دست آمد. بر اساس نتایج تجزیه به مؤلفه‌های اصلی، حدود 95 درصد از واریانس کل در بین ژنوتیپ­ها توسط 10 مؤلفه اول توجیه شد. گروه‌بندی صفات مورفولوژیک 42 ژنوتیپ فلفل، با استفاده از تجزیه خوشه‌ای نشان داد نمودار دندوگرام به 3 خوشه و هر خوشه به 3 زیر خوشه تقسیم شده است. ژنوتیپ­های ارومیه، لردگان و اورفای ترکیه در تجزیه خوشه­ای دارای عملکرد بیشتری نسبت به بقیه ژنوتیپ­ها بودند. نتایج تجزیه علیت ویژگی‌های مورفولوژیکی نشان داد که وزن خشک تأثیر مستقیم و مثبت بالایی در عملکرد دارد. به طور کلی نتایج بدست آمده از این پژوهش بیانگر وجود اختلاف و تنوع بین ژنوتیپ­های مورد ارزیابی از لحاظ ویژگی‌های مورد بررسی بود که کار گزینش ژنوتیپهای برتر از این طریق را بهبود می‌بخشد. این امر بر قابل‌دسترس بودن این منابع ژنتیکی برای برنامه‌های اصلاحی آینده، گروه‌‌بندی و تفکیک ژنوتیپ‌های فلفل نیز، کمک می­نماید.

کلمات کلیدی: تنوع ژنتیکی، صفات مورفولوژیکی، عملکرد، فلفل، همبستگی.

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول 

مقدمه و کلیات
 

 

مقدمه وکلیات
فلفل یک گیاه با ارزش از خانواده Solanaceae است که تنوع وسیعی از نظر شکل میوه و تندی دارد و بر اساس شرایط آب و هوایی ممکن است یک ساله یا چند ساله باشد یعنی در صورت وجود سرما به صورت گیاه یک ساله رشد می­کند (بکینقام و سیمور[1]، 1984). فلفل در بیشتر کشورهای دنیا کشت می‌شود و میزان مصرف آن برای استفاده‎های ادویه‎ای و به عنوان سبزی از سال 199۴ تا به امروز بیش از 21% افزایش داشته است (بوسلند و وتاوا[2]، 1999).

اهمیت این گیاه بر اساس خاصیت اشتهاآور، هضم غذا، مقدار کاروتن و به ویژه ویتامین ث آن است. مقدار ویتامین ث در میوه‌های نارس 60 تا 70 و در رسیده بین 120 تا 140 میلی­گرم در 100 گرم میوه تازه است، کاروتن و ویتامین ث این گیاه در تنظیم فشارخون موثرند. نیاز بدن انسان به ویتامین ث یک نیاز ضروری می‌باشد و نیاز ویتامین ث انسان بالغ، روزانه 45 تا 80 میلی‌گرم می‌باشد و حدود 60 درصد این ویتامین از طریق مصرف سبزی و میوه تأمین می‌گردد (پیوست، 1388).

تعیین میزان تنوع ژنتیکی موجود در ژنوتیپ، گام اساسی و مهمی در انتخاب صحیح والدین برای ادامه برنامه­های اصلاحی در نسل­های بعدی خواهد بود. در بیشتر مواقع لازم است قبل از انتخاب برای صفت خاصی، آن را به اجزاء دیگری تقسیم نمود و این اجزاء از نظر نحوه توارث پذیری مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند. از آنجا که همواره عملکرد یکی از مهم‌ترین اهداف اصلاحی است، تشخیص اینکه کدام متغیر، بیش‌ترین عامل مؤثر بر تنوع عملکرد ارقام مختلف است، بدون شک کار برنامه‌های اصلاحی و انتخاب نتایج را آسان تر خواهد ساخت (اسکوئن و براوون[3]، 1991).

تنوع ژنتیکی در بحث اصلاح گیاهان حائز اهمیت است و لازمه بروز هر نوع تغییر در ساختار ژنتیکی گیاهان، وجود تنوع، اطلاع داشتن از سطح و نوع تنوع موجود در ژرم پلاسم است تا بتوان از این تنوع، با توجه به اهداف اصلاحی مورد نظر بهره برد (وجدانی[4]، 1993).

در زمینه بررسی تنوع ژنتیکی، نشانگرهای مورفولوژیکی از این نظر که هزینه انجام پایین دارند و نیاز به تکنیک‎های مولکولی یا بیوشیمیایی خاصی ندارند، مورد توجه هستند و کمک شایانی به تحقیقات اصلاحی می‎کنند (فارسی و ذولعلی[5]، 2003). تحقیقات متعددی برای ارزیابی تنوع ژنتیکی با استفاده از صفات مورفولوژیکی انجام شده است (گلتا [6]و همکاران، 2005).

تنوع ژنتیکی، تنوع قابل توارث درون و بین جمعیت‌های موجودات زنده را بیان می‌کند (براوون[7]، 1983). انتخاب خصوصیات مطلوب در گیاهان و بهبود آن‌ها برای صفات مورد نظر مستلزم وجود تنوع ژنتیکی کافی درون جمعیت‌ها و یا بین آن‌ها است. از طرفی استفاده از تنوع ژنتیکی درون یک جمعیت می‌تواند به عنوان راهکاری مناسب برای مقابله با آسیب‌پذیری ژنتیکی در گیاهان به کار رود، بنابراین، حفظ و یا ایجاد تنوع ژنتیکی برای رفاه حال و آینده‌ی انسان ضروری است (کاننبرگ فالک[8]، 1995). معمولاً تنوع ژنتیکی گیاهان در زمان و مکان تغییر می‌کند (اسکوئن و براوون،1991).

تنوع ژنتیکی در گیاهان زراعی پیش‌نیاز برنامه‌های اصلاح نباتات و از اجزای مهم پایداری نظام­های بیولوژیکی می‌باشد (سینگ و لبانا[9] ، 1990). آگاهی از تنوع ژنتیکی در گونه­های گیاهی برای انتخاب والدین در راستای حصول هیبریدهای مناسب و پیش‌بینی بنیه هیبریدها به ویژه در گیاهانی که هیبرید آن‌ها ارزش تجاری دارد، مهم است (محمدی و پرسانا ، 2003). ارزیابی تنوع ژنتیکی و اطلاع از شباهت­های ژنتیکی بین ژنوتیپ‌ها باعث سازمان‌دهی موثر مجموعه­های ژرم پلاسمی و افزایش بهره وری از آن‌ها در راستای بهبود ژنتیکی گیاهان می‌گردد (جلتا و همکاران ، 2005(.

تا همین اواخر ایجاد محصولات بومی، یک ترکیب ضروری و پویای تنوع زیستی کشاورزی بودند که تنها به عنوان منبع صفاتی که می‌تواند در برنامه های علمی اصلاحی و بهبود بهره وری ارقام جدید مورد استفاده قرار گیرند ارزشمند شمرده می شدند. مقایسه نشانگرهای مولکولی، همانند ریخت‌شناسی گل و میوه در فلفل ساده‌ترین روش برای بررسی و کشف ژنوتیپ‌ها و تشخیص تنوع ژنتیکی است. هرچند آنالیز با نشانگرهای مولکولی همانند دی ان آ به وسیله بزرگ بودن تعداد و عدم تأثیر از شرایط محیطی، قابلیت تولید مجدد و بالا سودمند­تر می­باشد بنابراین هدف از تجزیه مورفولوژیکی برای تعیین شباهت بین ژنوتیپ­ها می‌باشد (بالستر و ویسنت[10]، 1998). به همین منظور نشانگرهای مولکولی در کامل کردن خصوصیات مورفولوژیکی برای تعیین تنوع ژنتیکی قابل‌استفاده می‌باشند. همچنین با دسترس داشتن به مراکز تنوع و تغییرات ژنتیکی، برای بهبود و اصلاح محصولات اغلب قابل ‌استفاده می‌باشند (گیلبرت[11] و همکاران، 1999).

حفظ ژرم­پلاسم گیاهان از اولین وظایف هر دستگاه تحقیقاتی است. ذخایر ارزشمند ژنتیکی می‌تواند به عنوان ابزار مهمی در اصلاح نباتات مورد استفاده اصلاح­گران قرار گیرد. علاوه بر حفظ ژرم­پلاسم داخلی، استفاده و معرفی ژرم­پلاسم خارجی می‌تواند برای کارهای اصلاحی و استفاده از تنوع ژنتیکی موجود، در آینده مورد استفاده قرار گرفته و حائز اهمیت باشد.

تنوع آب و هوایی بالا در ایران، کشورمان را به عنوان یکی از مراکز مهم انتشار و پراکنش بسیاری از گونه­های گیاهی قرار داده است. بنابراین برنامه­ریزی صحیح به منظور شناسایی دقیق ذخایر توارثی ملی و طبقه­بندی آن‌ها بایستی از جمله اولویت­های اساسی باشد که در سیاست­های کشاورزی کشور در نظر گرفته می­شود.

از آن جا که افزایش عملکرد همواره از مهم­ترین اهداف برنامه­های اصلاحی در فلفل است، تجزیه علیت عملکرد و تعیین مقادیر معنی­دار واریانس اجزاء عملکرد مشخص خواهد کرد که کدام روش اصلاحی می‌تواند موفقیت­آمیز باشد. تشخیص این­که کدام متغیر، مهم­ترین عامل مؤثر بر عملکرد ارقام مختلف است، بدون شک کار پروسه­های اصلاحی و گزینش نتایج را آسان­تر خواهد ساخت.

اهداف پژوهش
بررسی تنوع ژنتیکی و روابط ژنتیکی در بین ژنوتیپ‌های فلفل­های بومی ایران
تجزیه علیت عملکرد، تعیین ضرایب همبستگی و تعیین اثرات مستقیم و غیرمستقیم صفات بر عملکرد
بررسی کارایی خصوصیات مورفولوژیکی در متمایز کردن ژنوتیپ‌های فلفل
فرضیه
بین صفات مورفولوژیکی و عملکرد اختلاف وجود ندارد.
تنوع ژنتیکی بین ژنوتیپ‌های مختلف فلفل وجود ندارد.
بین صفات اندازه‌گیری شده هیچ رابطه‌ای وجود ندارد.
خصوصیات مورفولوژیکی قادر به متمایز کردن ژنوتیپ‌ها و بررسی تنوع ژنتیکی نیستند.
1-1- تاریخچه و منشأ فلفل
فلفل گیاهی بومی مکزیک و آمریکای مرکزی است. تاریخ مصرف این گیاه به 7 هزار سال پیش از میلاد مسیح برمی­گردد، زمانی که سرخ‌پوستان آمریکایی ساکن پرو و مکزیک به عنوان ادویه از آن استفاده می­کردند. تا اینکه طی قرون 15 و 16 میلادی، کاشفان آمریکایی این سبزی خوش‌رنگ و نگار را به اروپا و از آنجا به آسیا و آفریقا آوردند و این‌گونه فلفل وارد برنامه غذایی شد (طباطبایی، 1376). در حال حاضر کشت این گیاه در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر در فضای آزاد و در اروپا اغلب در گلخانه و یا زیر پوشش انجام می‌شود. تا قرن نوزدهم پرورش انواع تند آن رواج داشت، ولی در دهه‌های اخیر کشت انواع شیرین آن که فاقد کاپسایسین[12] است رواج یافته است (پیوست، 1381).

1-2- مشخصات گیاه‌شناسی
یک طبقه‌بندی مطلوب گیاه‌شناسی گونه­ها برای مدیریت مناسب ژنوتیپ­ها ضروری می‌باشد. یک شناسایی نادرست گونه­های نگهداری شده در بانک ژن می‌تواند منجر به از دست دادن ازدیاد و حفاظت ناکافی واریته­ها برای تحویل گم شدگی مواد ژنتیکی به مؤسسات دیگر شده و در نتیجه موجب اتلاف وقت و منابع مالی می‌شود (گوتور [13]و همکاران، 2008).

فلفل شیرین با نام انگلیسی (Green papper)، گیاهی است از خانواده بادمجانیان و جنس کپسیکوم و گونه خوراکی آن Capsicum annum می‌باشد (طباطبایی، 1376). جنس‌های فلفل به واسطه صفات مورفولوژیکی یا صفات وابسته شناسایی شده اند. مورفولوژیکی گل شامل رنگ گل، فشردگی کاسه­گل و تعداد گل در هر محور گل، اغلب برای توصیف رده‌بندی گل در فلفل استفاده می‌شود (اینسه [14]و همکاران، 2009؛ موسکون [15]و همکاران، 2007؛ پیکرسجیل[16]، 1971). فلفل گیاهی است یک ساله که برگ­های آن به صورت ساده، منفرد، بیضی شکل و متناوب روی ساقه قرار دارند. برگ فلفل از نظر اندازه، رنگ و شکل متنوع است. بیشتر برگ­ها می­توانند نرم و بدون کرک و در مواردی کرک دار باشند. تعداد روزنه در برگی که در نور خورشید رشد کرده است 120 – 190 روزنه در هر سانتی‌متر مربع و برای برگی که در سایه رشد کرده 35-70 روزنه در هر سانتی­متر مربع می­باشد (اسکاج[17]، 1972). بوته فلفل دارای ساقه محکم ایستاده می­باشد و ارتفاع آن در شرایط معمول مزرعه به 30-50 سانتی­متر می­رسد. ساقه اصلی بعد از پیدایش اولین غنچه گل به دو شاخه و هر شاخه نیز به نوبه خود، بعد از ظهور غنچه گل به دو شاخه تقسیم می‌شود. بر همین اساس بوته آن شاخه‌های فرعی زیادی تولید می­کند که به گیاه شکل چتری می­دهد (مبلی و پیراسته، 1377). ریشه­های فلفل­ها فیبری می­باشد و رشد رویشی، اعم از صاف، زبر و برگ‌های ساده بیشتر به صورت فشرده و بیشتر راست تر از گوجه‌فرنگی‌ها هستند (بوسلند و تاوا، 2012).

ریشه‌های این گیاه بیشتر سطحی هستند و به طور معمول وزن ریشه 10 درصد وزن کل گیاه می­باشد. در گیاهان جوان وزن ریشه نسبت به قسمت هوایی بیشتر است و این نسبت با افزایش سن کاهش می­یابد (بوسلند و تاوا، 2000). ریشه این گیاه به انتقال نشاء بسیار حساس می­باشد و وقتی نشاء از جعبه کاشت منتقل می‌شود و یا با یک لایه سخت در مزرعه روبرو می‌شود ریشه آن آسیب می­بیند (دلی و تیسن[18]، 1969).

گل‌ها در این گیاه هرمافرودیت و مضربی از 5 می­باشند که دارای 5-7 گلبرگ با طول 10-20 میلی­متر و 10-15 میلی­متر قطر گل می­باشند. گل­ها به صورت منفرد در زاویه شاخه­ها رویش می­کنند (بوسلند و گنزالز[19]، 1994). معمولاً بیش از 100 گل در هر گیاه رشد می­کند (بوسلند، 2000). فلفل گیاهی است خود گرده‌افشان (الارد[20]، 1960) که البته مقداری هم قابلیت دگرگرده افشانی دارد (حدود15%) و در دگرگرده افشانی حشرات نقش مهم­تری نسبت به باد دارند (تانکسلی و الیواس[21]، 1984). در اکثر ارقام گل­ها به صورت افقی یا آویزان قرار می­گیرند، بنابراین گرده می‌تواند بر روی سطح کلاله بچسبد. احتمالاً در مزرعه حشرات به انتقال گرده و افزایش میوه بستن کمک می­کنند (شکاری، 1388).

گل فلفل در روز گل دهی، از ابتدای سپیده دم شروع به باز شدن می­کند و بیشتر گل­های جدید در ساعت 8 باز می­شوند. باز شدن بساک­ها عموما با یک تاخیر 1 تا 2 ساعته بعد از باز شدن گل­ها صورت می­گیرد ولی در برخی ارقام گزارش شده است که این وضع تا حدود 4 ساعت بعد از باز شدن گل به تاخیر می­افتد (شکاری، 1388).

میوه فلفل از نظر گیاه‌شناسی سته است و به رنگ­های مختلف دیده می‌شود که دارای تعداد زیادی بذر است (پیوست، 1388). گاهی روی یک بوته تمام انواع میوه با حفره­های مختلف دیده می‌شود. شکل میوه بسیار متغیر است و به صورت کشیده، نوک تیز، گرد و کروی، مخروطی و یا استوانه­ای مشاهده می­گردند. رنگ میوه نارس سبز است و در طی مراحل رسیدن تغییر رنگ داده و در مرحله نهایی رسیدن به رنگ­های زرد، قرمز و یا

2-1- بررسی اهمیت تنوع ژنتیکی 12

2-1-1- نشانگرهای مورفولوژیکی (ظاهری) 14

2-1-2- نشانگرهای سیتوژنتیکی 15

2-1-3- نشانگرهای مولکولی 15

2-2- تجزیه به مؤلفه‌های اصلی 15

2-3- تجزیه خوشه‌ای 16

2-4- انواع روش‌های تجزیه خوشه‌ای 17

2-4-1- روش مراتبی 17

2-4-2- روش تجزیه‌ای 17

2-5- ضریب همبستگی 18

2-6- تجزیه علّیت 18

فصل دوم: بررسی و مرور منابع 20

2-8- بررسی تنوع ژنتیکی فلفل در ایران 27

فصل سوم: مواد و روش‌ها 29

3-1- موقعیت و مشخصات محل اجرای آزمایش 29

3-2- مواد گیاهی فلفل 29

3-3- آماده‌سازی زمین و مواد آزمایشی 31

ج). خزانه و نشاکاری: 31

د). زمان نشاکاری: 31

ه). نحوه کاشت نشا: 31

3-4- عملیات زراعی 31

3-5- صفات مورفولوژیکی 32

3-7- روش اندازه‌گیری 33

3-6- صفات فیزیولوژیکی: 35

3-8- تجزیه و تحلیل‌های آماری 37

تجزیه واریانس و مقایسه میانگین 37

اجزای واریانس و ضرایب تغییرات 37

3-9- تجزیه به مؤلفه‌های اصلی 37

3-10- تجزیه خوشه‌ای 38

3-11- تجزیه علّیت ژنتیکی 38

فصل چهارم: نتایج و بحث 39

4-1-1- خصوصیات عادت رشد و عادت شاخه‌دهی 41

4-1-2- خصوصیات برگ، ساقه و موقعیت جام گل 41

4-2- نتایج تجزیه واریانس و مقایسه میانگین 43

4-3- آماره‌های توصیفی صفات مورد بررسی 49

4-4- وراثت‌پذیری 50

4-5- همبستگی 52

4-6- تجزیه به مؤلفه‌های اصلی 56

4-7- تجزیه خوشه‌ای 57

4-8- رگرسیون گام به گام 60

4-9- تجزیه علّیت ژنتیکی 60

4-5- نتیجه‌گیری کلی 63

4-11- پیشنهادات 65

4-12- منابع 66

 

 

فهرست جداول

جدول 1-1- سطح زیر کشت، میزان تولید و متوسط عملکرد فلفل 9

جدول 3-1- کد و نام ژنوتیپ­های فلفل 30

جدول 3-2- صفات اندازه‌گیری شده و علامات اختصاری آن‌ها 32

جدول 3-3- توصیف نامه صفات بررسی‌شده 36

جدول 4 –1- صفات توصیفی فلفل 42

جدول 4-2- تجزیه واریانس ویژگی‌های مورفولوژیکی 45

جدول 4-3- مقایسه میانگین ویژگی‌های مورفولوژیکی 46

جدول 4-4- مقادیر آماره­های توصیفی صفات 50

جدول 4-5- برآورد اجزای واریانس، ضریب تنوع و توارث­پذیری 52

جدول 4-6- ضرایب همبستگی بین صفات 55

جدول 4-7- نتایج مربوط به مؤلفه‌های اصلی 57

جدول 4-10- نتایج تجزیه علیت با استفاده از رگرسیون گام ‌به ‌گام 62

 

فهرست شکل‌ها

شکل 1-1- میزان تولید. 10

نمودار 1-1- سطح زیر کشت. 10

نمودار 1-2- عملکرد فلفل . 11

نمودار 1-3- میزان تولید فلفل. 11

شکل 4-1- نمودار دندوگرام. 60

شکل 4-2- شکل شماتیک تجزیه علیت. 63

 

   

 

 

چکیده

فلفل با نام علمی (L. Capsicum annuum) Pepper، از جمله مهم‌ترین سبزیجات به شمار می‌رود که علاوه بر مصارف غذایی، دارای مصارف دارویی نیز می­باشد. آزمایش حاضر به منظور بررسی تنوع مورفولوژیکی و تعیین خصوصیات 42 ژنوتیپ فلفل با استفاده از صفات مورفولوژیکی در مرکز تحقیقات آذربایجان غربی انجام شد. تجزیه واریانس داده­ها بر اساس طرح لاتیس مستطیل 6*7 در 6 تکرار با استفاده از نرم‌افزارهای SAS، SPSS و MINITAB انجام گرفت. نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده­ها برای ویژگی‌های مورفولوژیکی نشان داد که بین ژنوتیپ­های مورد مطالعه، در سطح احتمال 1% اختلاف‏‏‏ معنی­داری وجود داشت. برخی از صفات مانند طول ساقه، ضخامت دیواره میوه، فتوسنتز و ارتفاع گیاه دارای ضریب تغییرات بالا در بین ژنوتیپ‌ها می‌باشند. بیش­ترین میزان وراثت­پذیری مربوط به طول میوه، عرض میوه، ضخامت دیواره میوه، طول دم میوه، وزن تر و خشک میوه و عملکرد بود و کم­ترین مقدار وراثت­پذیری به فتوسنتز خالص، ارتفاع گیاه و پهنای چتر میوه اختصاص داشت. در بررسی همبستگی صفات کمی، بیش‌ترین همبستگی بین وزن تر میوه با وزن خشک میوه (**958/r=)، و وزن تر میوه با ضخامت دیواره میوه **834/r=)، به دست آمد. بر اساس نتایج تجزیه به مؤلفه‌های اصلی، حدود 95 درصد از واریانس کل در بین ژنوتیپ­ها توسط 10 مؤلفه اول توجیه شد. گروه‌بندی صفات مورفولوژیک 42 ژنوتیپ فلفل، با استفاده از تجزیه خوشه‌ای نشان داد نمودار دندوگرام به 3 خوشه و هر خوشه به 3 زیر خوشه تقسیم شده است. ژنوتیپ­های ارومیه، لردگان و اورفای ترکیه در تجزیه خوشه­ای دارای عملکرد بیشتری نسبت به بقیه ژنوتیپ­ها بودند. نتایج تجزیه علیت ویژگی‌های مورفولوژیکی نشان داد که وزن خشک تأثیر مستقیم و مثبت بالایی در عملکرد دارد. به طور کلی نتایج بدست آمده از این پژوهش بیانگر وجود اختلاف و تنوع بین ژنوتیپ­های مورد ارزیابی از لحاظ ویژگی‌های مورد بررسی بود که کار گزینش ژنوتیپهای برتر از این طریق را بهبود می‌بخشد. این امر بر قابل‌دسترس بودن این منابع ژنتیکی برای برنامه‌های اصلاحی آینده، گروه‌‌بندی و تفکیک ژنوتیپ‌های فلفل نیز، کمک می­نماید.

کلمات کلیدی: تنوع ژنتیکی، صفات مورفولوژیکی، عملکرد، فلفل، همبستگی.

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل اول 

مقدمه و کلیات
 

 

مقدمه وکلیات
فلفل یک گیاه با ارزش از خانواده Solanaceae است که تنوع وسیعی از نظر شکل میوه و تندی دارد و بر اساس شرایط آب و هوایی ممکن است یک ساله یا چند ساله باشد یعنی در صورت وجود سرما به صورت گیاه یک ساله رشد می­کند (بکینقام و سیمور[1]، 1984). فلفل در بیشتر کشورهای دنیا کشت می‌شود و میزان مصرف آن برای استفاده‎های ادویه‎ای و به عنوان سبزی از سال 199۴ تا به امروز بیش از 21% افزایش داشته است (بوسلند و وتاوا[2]، 1999).

اهمیت این گیاه بر اساس خاصیت اشتهاآور، هضم غذا، مقدار کاروتن و به ویژه ویتامین ث آن است. مقدار ویتامین ث در میوه‌های نارس 60 تا 70 و در رسیده بین 120 تا 140 میلی­گرم در 100 گرم میوه تازه است، کاروتن و ویتامین ث این گیاه در تنظیم فشارخون موثرند. نیاز بدن انسان به ویتامین ث یک نیاز ضروری می‌باشد و نیاز ویتامین ث انسان بالغ، روزانه 45 تا 80 میلی‌گرم می‌باشد و حدود 60 درصد این ویتامین از طریق مصرف سبزی و میوه تأمین می‌گردد (پیوست، 1388).

تعیین میزان تنوع ژنتیکی موجود در ژنوتیپ، گام اساسی و مهمی در انتخاب صحیح والدین برای ادامه برنامه­های اصلاحی در نسل­های بعدی خواهد بود. در بیشتر مواقع لازم است قبل از انتخاب برای صفت خاصی، آن را به اجزاء دیگری تقسیم نمود و این اجزاء از نظر نحوه توارث پذیری مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند. از آنجا که همواره عملکرد یکی از مهم‌ترین اهداف اصلاحی است، تشخیص اینکه کدام متغیر، بیش‌ترین عامل مؤثر بر تنوع عملکرد ارقام مختلف است، بدون شک کار برنامه‌های اصلاحی و انتخاب نتایج را آسان تر خواهد ساخت (اسکوئن و براوون[3]، 1991).

تنوع ژنتیکی در بحث اصلاح گیاهان حائز اهمیت است و لازمه بروز هر نوع تغییر در ساختار ژنتیکی گیاهان، وجود تنوع، اطلاع داشتن از سطح و نوع تنوع موجود در ژرم پلاسم است تا بتوان از این تنوع، با توجه به اهداف اصلاحی مورد نظر بهره برد (وجدانی[4]، 1993).

در زمینه بررسی تنوع ژنتیکی، نشانگرهای مورفولوژیکی از این نظر که هزینه انجام پایین دارند و نیاز به تکنیک‎های مولکولی یا بیوشیمیایی خاصی ندارند، مورد توجه هستند و کمک شایانی به تحقیقات اصلاحی می‎کنند (فارسی و ذولعلی[5]، 2003). تحقیقات متعددی برای ارزیابی تنوع ژنتیکی با استفاده از صفات مورفولوژیکی انجام شده است (گلتا [6]و همکاران، 2005).

تنوع ژنتیکی، تنوع قابل توارث درون و بین جمعیت‌های موجودات زنده را بیان می‌کند (براوون[7]، 1983). انتخاب خصوصیات مطلوب در گیاهان و بهبود آن‌ها برای صفات مورد نظر مستلزم وجود تنوع ژنتیکی کافی درون جمعیت‌ها و یا بین آن‌ها است. از طرفی استفاده از تنوع ژنتیکی درون یک جمعیت می‌تواند به عنوان راهکاری مناسب برای مقابله با آسیب‌پذیری ژنتیکی در گیاهان به کار رود، بنابراین، حفظ و یا ایجاد تنوع ژنتیکی برای رفاه حال و آینده‌ی انسان ضروری است (کاننبرگ فالک[8]، 1995). معمولاً تنوع ژنتیکی گیاهان در زمان و مکان تغییر می‌کند (اسکوئن و براوون،1991).

تنوع ژنتیکی در گیاهان زراعی پیش‌نیاز برنامه‌های اصلاح نباتات و از اجزای مهم پایداری نظام­های بیولوژیکی می‌باشد (سینگ و لبانا[9] ، 1990). آگاهی از تنوع ژنتیکی در گونه­های گیاهی برای انتخاب والدین در راستای حصول هیبریدهای مناسب و پیش‌بینی بنیه هیبریدها به ویژه در گیاهانی که هیبرید آن‌ها ارزش تجاری دارد، مهم است (محمدی و پرسانا ، 2003). ارزیابی تنوع ژنتیکی و اطلاع از شباهت­های ژنتیکی بین ژنوتیپ‌ها باعث سازمان‌دهی موثر مجموعه­های ژرم پلاسمی و افزایش بهره وری از آن‌ها در راستای بهبود ژنتیکی گیاهان می‌گردد (جلتا و همکاران ، 2005(.

تا همین اواخر ایجاد محصولات بومی، یک ترکیب ضروری و پویای تنوع زیستی کشاورزی بودند که تنها به عنوان منبع صفاتی که می‌تواند در برنامه های علمی اصلاحی و بهبود بهره وری ارقام جدید مورد استفاده قرار گیرند ارزشمند شمرده می شدند. مقایسه نشانگرهای مولکولی، همانند ریخت‌شناسی گل و میوه در فلفل ساده‌ترین روش برای بررسی و کشف ژنوتیپ‌ها و تشخیص تنوع ژنتیکی است. هرچند آنالیز با نشانگرهای مولکولی همانند دی ان آ به وسیله بزرگ بودن تعداد و عدم تأثیر از شرایط محیطی، قابلیت تولید مجدد و بالا سودمند­تر می­باشد بنابراین هدف از تجزیه مورفولوژیکی برای تعیین شباهت بین ژنوتیپ­ها می‌باشد (بالستر و ویسنت[10]، 1998). به همین منظور نشانگرهای مولکولی در کامل کردن خصوصیات مورفولوژیکی برای تعیین تنوع ژنتیکی قابل‌استفاده می‌باشند. همچنین با دسترس داشتن به مراکز تنوع و تغییرات ژنتیکی، برای بهبود و اصلاح محصولات اغلب قابل ‌استفاده می‌باشند (گیلبرت[11] و همکاران، 1999).

حفظ ژرم­پلاسم گیاهان از اولین وظایف هر دستگاه تحقیقاتی است. ذخایر ارزشمند ژنتیکی می‌تواند به عنوان ابزار مهمی در اصلاح نباتات مورد استفاده اصلاح­گران قرار گیرد. علاوه بر حفظ ژرم­پلاسم داخلی، استفاده و معرفی ژرم­پلاسم خارجی می‌تواند برای کارهای اصلاحی و استفاده از تنوع ژنتیکی موجود، در آینده مورد استفاده قرار گرفته و حائز اهمیت باشد.

تنوع آب و هوایی بالا در ایران، کشورمان را به عنوان یکی از مراکز مهم انتشار و پراکنش بسیاری از گونه­های گیاهی قرار داده است. بنابراین برنامه­ریزی صحیح به منظور شناسایی دقیق ذخایر توارثی ملی و طبقه­بندی آن‌ها بایستی از جمله اولویت­های اساسی باشد که در سیاست­های کشاورزی کشور در نظر گرفته می­شود.

از آن جا که افزایش عملکرد همواره از مهم­ترین اهداف برنامه­های اصلاحی در فلفل است، تجزیه علیت عملکرد و تعیین مقادیر معنی­دار واریانس اجزاء عملکرد مشخص خواهد کرد که کدام روش اصلاحی می‌تواند موفقیت­آمیز باشد. تشخیص این­که کدام متغیر، مهم­ترین عامل مؤثر بر عملکرد ارقام مختلف است، بدون شک کار پروسه­های اصلاحی و گزینش نتایج را آسان­تر خواهد ساخت.

اهداف پژوهش
بررسی تنوع ژنتیکی و روابط ژنتیکی در بین ژنوتیپ‌های فلفل­های بومی ایران
تجزیه علیت عملکرد، تعیین ضرایب همبستگی و تعیین اثرات مستقیم و غیرمستقیم صفات بر عملکرد
بررسی کارایی خصوصیات مورفولوژیکی در متمایز کردن ژنوتیپ‌های فلفل
فرضیه
بین صفات مورفولوژیکی و عملکرد اختلاف وجود ندارد.
تنوع ژنتیکی بین ژنوتیپ‌های مختلف فلفل وجود ندارد.
بین صفات اندازه‌گیری شده هیچ رابطه‌ای وجود ندارد.
خصوصیات مورفولوژیکی قادر به متمایز کردن ژنوتیپ‌ها و بررسی تنوع ژنتیکی نیستند.
1-1- تاریخچه و منشأ فلفل
فلفل گیاهی بومی مکزیک و آمریکای مرکزی است. تاریخ مصرف این گیاه به 7 هزار سال پیش از میلاد مسیح برمی­گردد، زمانی که سرخ‌پوستان آمریکایی ساکن پرو و مکزیک به عنوان ادویه از آن استفاده می­کردند. تا اینکه طی قرون 15 و 16 میلادی، کاشفان آمریکایی این سبزی خوش‌رنگ و نگار را به اروپا و از آنجا به آسیا و آفریقا آوردند و این‌گونه فلفل وارد برنامه غذایی شد (طباطبایی، 1376). در حال حاضر کشت این گیاه در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر در فضای آزاد و در اروپا اغلب در گلخانه و یا زیر پوشش انجام می‌شود. تا قرن نوزدهم پرورش انواع تند آن رواج داشت، ولی در دهه‌های اخیر کشت انواع شیرین آن که فاقد کاپسایسین[12] است رواج یافته است (پیوست، 1381).

1-2- مشخصات گیاه‌شناسی
یک طبقه‌بندی مطلوب گیاه‌شناسی گونه­ها برای مدیریت مناسب ژنوتیپ­ها ضروری می‌باشد. یک شناسایی نادرست گونه­های نگهداری شده در بانک ژن می‌تواند منجر به از دست دادن ازدیاد و حفاظت ناکافی واریته­ها برای تحویل گم شدگی مواد ژنتیکی به مؤسسات دیگر شده و در نتیجه موجب اتلاف وقت و منابع مالی می‌شود (گوتور [13]و همکاران، 2008).

فلفل شیرین با نام انگلیسی (Green papper)، گیاهی است از خانواده بادمجانیان و جنس کپسیکوم و گونه خوراکی آن Capsicum annum می‌باشد (طباطبایی، 1376). جنس‌های فلفل به واسطه صفات مورفولوژیکی یا صفات وابسته شناسایی شده اند. مورفولوژیکی گل شامل رنگ گل، فشردگی کاسه­گل و تعداد گل در هر محور گل، اغلب برای توصیف رده‌بندی گل در فلفل استفاده می‌شود (اینسه [14]و همکاران، 2009؛ موسکون [15]و همکاران، 2007؛ پیکرسجیل[16]، 1971). فلفل گیاهی است یک ساله که برگ­های آن به صورت ساده، منفرد، بیضی شکل و متناوب روی ساقه قرار دارند. برگ فلفل از نظر اندازه، رنگ و شکل متنوع است. بیشتر برگ­ها می­توانند نرم و بدون کرک و در مواردی کرک دار باشند. تعداد روزنه در برگی که در نور خورشید رشد کرده است 120 – 190 روزنه در هر سانتی‌متر مربع و برای برگی که در سایه رشد کرده 35-70 روزنه در هر سانتی­متر مربع می­باشد (اسکاج[17]، 1972). بوته فلفل دارای ساقه محکم ایستاده می­باشد و ارتفاع آن در شرایط معمول مزرعه به 30-50 سانتی­متر می­رسد. ساقه اصلی بعد از پیدایش اولین غنچه گل به دو شاخه و هر شاخه نیز به نوبه خود، بعد از ظهور غنچه گل به دو شاخه تقسیم می‌شود. بر همین اساس بوته آن شاخه‌های فرعی زیادی تولید می­کند که به گیاه شکل چتری می­دهد (مبلی و پیراسته، 1377). ریشه­های فلفل­ها فیبری می­باشد و رشد رویشی، اعم از صاف، زبر و برگ‌های ساده بیشتر به صورت فشرده و بیشتر راست تر از گوجه‌فرنگی‌ها هستند (بوسلند و تاوا، 2012).

ریشه‌های این گیاه بیشتر سطحی هستند و به طور معمول وزن ریشه 10 درصد وزن کل گیاه می­باشد. در گیاهان جوان وزن ریشه نسبت به قسمت هوایی بیشتر است و این نسبت با افزایش سن کاهش می­یابد (بو

&nbsp;

<a href="http://fumi.ir/%d8%af%d8%a7%d9%86%d9%84%d9%88%d8%af-%d9%be%d8%a7%db%8c%d8%a7%d9%86-%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87-%d8%a7%d8%b1%d8%b4%d8%af%d8%a8%d8%b1%d8%b1%d8%b3%d9%8a-%d8%aa%d9%86%d9%88%d8%b9-%da%98%d9%86%d8%aa%d9%8a-2/"><img class="alignnone wp-image-170859″ src="https://arshadfile.ir/wp-content/uploads/2019/08/ddsd_001-268x300-268x300.png” alt="برای دانلود متن کامل پایان نامه ها اینجا کلیک کنید” width="171″ height="191″ /></a>

 

سلند و تاوا، 2000). ریشه این گیاه به انتقال نشاء بسیار حساس می­باشد و وقتی نشاء از جعبه کاشت منتقل می‌شود و یا با یک لایه سخت در مزرعه روبرو می‌شود ریشه آن آسیب می­بیند (دلی و تیسن[18]، 1969).

گل‌ها در این گیاه هرمافرودیت و مضربی از 5 می­باشند که دارای 5-7 گلبرگ با طول 10-20 میلی­متر و 10-15 میلی­متر قطر گل می­باشند. گل­ها به صورت منفرد در زاویه شاخه­ها رویش می­کنند (بوسلند و گنزالز[19]، 1994). معمولاً بیش از 100 گل در هر گیاه رشد می­کند (بوسلند، 2000). فلفل گیاهی است خود گرده‌افشان (الارد[20]، 1960) که البته مقداری هم قابلیت دگرگرده افشانی دارد (حدود15%) و در دگرگرده افشانی حشرات نقش مهم­تری نسبت به باد دارند (تانکسلی و الیواس[21]، 1984). در اکثر ارقام گل­ها به صورت افقی یا آویزان قرار می­گیرند، بنابراین گرده می‌تواند بر روی سطح کلاله بچسبد. احتمالاً در مزرعه حشرات به انتقال گرده و افزایش میوه بستن کمک می­کنند (شکاری، 1388).

گل فلفل در روز گل دهی، از ابتدای سپیده دم شروع به باز شدن می­کند و بیشتر گل­های جدید در ساعت 8 باز می­شوند. باز شدن بساک­ها عموما با یک تاخیر 1 تا 2 ساعته بعد از باز شدن گل­ها صورت می­گیرد ولی در برخی ارقام گزارش شده است که این وضع تا حدود 4 ساعت بعد از باز شدن گل به تاخیر می­افتد (شکاری، 1388).

میوه فلفل از نظر گیاه‌شناسی سته است و به رنگ­های مختلف دیده می‌شود که دارای تعداد زیادی بذر است (پیوست، 1388). گاهی روی یک بوته تمام انواع میوه با حفره­های مختلف دیده می‌شود. شکل میوه بسیار متغیر است و به صورت کشیده، نوک تیز، گرد و کروی، مخروطی و یا استوانه­ای مشاهده می­گردند. رنگ میوه نارس سبز است و در طی مراحل رسیدن تغییر رنگ داده و در مرحله نهایی رسیدن به رنگ­های زرد، قرمز و یا

در
رشته جامعه شناسی نظری – فرهنگی
 
 

 

چکیده

 

رساله حاضر با عنوان صورتبندی میدان تولید ادبی در ایران معاصر حاصل تلاشی است در جهت شناخت وضعیت ادبیات با توجه به سازوکارهای اجتماعی گوناگونی که در سرنوشت آن دخالت دارند. این سازوکارها در پرتو نظریه میدان های اجتماعی پییر بوردیو برجسته شده اند، به گونه ای که فهم شان تنها در گرو فهم نظریه مذبور قرار دارد. بنابراین مبانی این نظریه با واکاوی ریشه های آن در نظریه میدان های فیزیکی نشان داده می شود، زیرا این واکاوی زمینه را برای بررسی مبسوط نظریه عمل پییر بوردیو و دیالکتیک مفاهیم نوبنیاد منش و میدان در آن آماده می سازد. از رهگذر این مقدمات چارچوب تئوریک رساله با تمرکز بر منش زیبایی شناسانه از یکسوی و میدان تولید ادبی از سوی دیگرشکل می گیرد و ساختارگرایی تکوینی نیز به منزله روش شناسی پیشنهادی آن تنظیم می گردد.

این مباحث تئوریک شرایط را برای مطالعه میدان تولید ادبی ایران فراهم می آورند، چنانچه با پی گیری فرآیند تمایز به منزله ذات مدرنیته می توان شاهد طلا یه های شکل گیری میدان تولید ادبی در ایران معاصر بود. جریان نقد ادبی به پیشگامی میرزا فتحعلی آخوندزاده روشنایی بخش این قضیه می باشد.   به هر تقدیر با پیشرفت فرآیند مدرنیته ساختار میدان تولید ادبی نیز تمایز می یابد، به گونه ای که ابتدا قطب تولید گسترده و سپس قطب تولید محدود شکل می گیرند. قطب تولید وابسته در قالب دو ژانر ادبی پرفروش یعنی ژانرهای رمان تاریخی و رمان اجتماعی ظاهر می شود، که به ترتیب معطوف به بخش های فوقانی و تحتانی طبقه متوسط می باشند. از نویسندگان مشهوررمان های تاریخی می توان به محمد باقر میرزا خسروی، شیخ موسی دستجردی، محمد حسن خان بدیع و عبدالحسین صنعتی زاده و از نویسندگان معروف رمان های اجتماعی می توان به مرتضی مشفق کاظمی، عباس خلیلی، یحیی دولت آبادی و ربیع انصاری اشاره نمود.

قطب تولید مستقل در مقابل این قطب تکوین می یابد، قطبی که از قواعد عملکردی خود میدان تولید ادبی تبعیت می کند و به آثار ناب تعلق دارد. صادق هدایت بزرگترین نماینده این قطب بحساب می آید، نماینده ای که پس از محمد علی جمالزاده که در ایستگاه بین راه برای همیشه توقف نمود، راه را تا قلب قطب مستقل پیمود. مسیر زندگی هدایت در میدان تولید ادبی با توجه به منش زیبایی شناسانه متفاوت او قابل فهم است، که انعکاس آن در آثار ادبی این نویسنده نامدار تجلی می یابد. به هر روی زندگی ادبی هدایت به دو دوره تقسیم می شود. دوره نخست که سالهای 1300 تا 1315 را پوشش می دهد، سالهایی که میدان تولید ادبی شاهد بیشترین استقلال است. رمان بوف کور حاصل این دوره است. دوره بعدی از سال 1316 آغاز می شود و تا خودکشی نویسنده در سال 1329 ادامه می یابد.این سالها با از دست رفتن استقلال میدان تولید ادبی همراه است، سالهایی که در آن رمان حاجی آقا نوشته می شود. مسیر زندگی هدایت در میدان تولید ادبی در سطح صیقلی این رمان ها و مسیر زندگی قهرمانانشان بازتاب می یابد و همتایی ساختاری با آنها دارد، چنانچه پایان بخش این مطالعه تفسیر رمان بوف کور در سایه این نوع ازآموزه های نظری است. مطابق این آموزه ها در واپسین جستار رساله مسیر زندگی راوی در فضای داستانی رمان با مسیر زندگی نویسنده در میدان تولید ادبی انطباق داده می شود، تا سرانجام صدای نابودی ناب بوف کور در گلوی ادبی ناب صادق هدایت شنیده شود.

 

 

 

 

پیشگفتار

 

موضوع رساله حاضر صورتبندی میدان تولید ادبی ایران است. این عنوان متضمن نگاه نظری پشتیبان خود می باشد. به بیان دیگر این رساله می کوشد در چارچوب نظریه میدان های اجتماعی پییر بوردیو به نحوه تکوین میدان تولید ادبی درایران بپردازد. بی تردید انجام چنین پژوهشی مستلزم مراحل چندی است که بازنمود آن در فصول پنجگانه این رساله مشهود است.  فصل اول در قالب کلیات به بیان مسئله، چارچوب نظری وروش شناسی این مطالعه اختصاص دارد. فصل دوم بنیان های تئوربک نظریه میدان های اجتماعی را واکاوی می کند. بدین منظور ابتدا جایگاه این نظریه تلفیقی در زمینه سنت های عین گرایی و ذهن گرایی جامعه شناسی تعیین و پس از آن مناسبت معرفت شناسی رابطه گرا و جامعه شناسی بازاندیشانه پییر بوردیو بیان می گردد.در این رهگذر تاریخچه نظریه میدان درفیزیک وروانشناسی تعقیب می شود تا به فهم هرچه بیشتر نظریه میدان های اجتماعی پییر بوردیو یاری رساند. تشریح این نظریه از مبادی آن آغاز می شود و تا توصیف نظریه عمل بواسطه مفاهیم نوبنیاد منش و میدان ادامه می یابد. با این تفاصیل نوبت به فصل سوم می رسد که صرفأ به نظریه پییر بوردیو در زمینه جامعه شناسی ادبیات تعلق دارد و فرایند شکل گیری عمل ادبی را با توجه به دیالکتیک منش زیبایی شناسانه و میدان تولید ادبی توضیح می دهد. روش ساختارگرایی تکوینی وانتقادات مطرح در باره نظریه بوردیو از دیگر مباحث این فصل می باشند. فصل چهارم با عنوان میدان تولید ادبی ایران در واقع تلاشی است برای صورتبندی ساختار میدان تولید ادبی ایران که با بهره گرفتن از نظریه بوردیو صورت می گیرد. در این فصل پس از بیان زمینه های تاریخی تمایز و ظهور همه جانبه آن در سالهای بعد به طلایه های شکل گیری میدان تولید ادبی  در ایران پرداخته می شود. پس از آن ساختار این میدان با توجه به آرایش  نیروهای  ادبی  در  اقطاب  گسترده  و  محدود  زیر میدان شعر و زیرمیدان داستان به گونه

 

یک

جداگانه ترسیم می گردد و سرانجام صادق هدایت، سرآمد نویسندگان آوانگارد ایران، و رمان بوف کور او مورد تحلیل واقع می شود. فصل پنجم نیز دستاوردهای این مطالعه را بیان می نماید. این تصویر شمای کلی رساله حاضر است. فارغ از این مطالب ذکر این نکته الزامی است که تمامی تاریخ ها به سالشمار شمسی می باشد، مگر در مواردی که به عمد سالشمار میلادی و یا قمری قید شده باشد.

 

اینک نوبت به تقدیر از کسانی می رسد که مرا در نگارش این رساله یاری رسانده اند. پیش از همگان باید از استاد راهنمای گرانقدرم جناب آقای دکتر غلامرضا جمشیدیها سپاسگذاری نمایم که با صعه صدر، کندی مرا تحمل کردند و همواره پشتیبانم بودند. پس از ایشان بی گمان باید از اساتید مشاورم جناب آقایان دکتر یوسف اباذری و دکتر جمشید مصباحی پور ایرانیان تشکر نمایم که مرا با تعلیمات خود  همواره مورد لطف قرار داده اند. در اینجا همچنین باید از سرکار خانم بریژیت فولر، استاد دپارتمان جامعه شناسی و انسانشناسی دانشگاه گلاسگو، یاد نمایم که با تکیه بر مشورت های ایشان و تفاسیرشان بر نظریه بوردیو در کتاب پییر بوردیو و نظریه های فرهنگی این مطالعه قوام گرفت. همچنین نباید زحمات دوستم دکترمهندس محمد جواد عفاف رافراموش کنم که باملایمت مفاهیم فیزیکی مربوط به نظریه بوردیو را برایم تشریح نمودند، ضمن آنکه باید از زحمات دوست دیگرم سید جواد غفاریان قدردانی نمایم. سرانجام نوبت به خانواده ام می رسد، همسرم یلدا که با مهرورزی های بی دریغ خود همیشه مرا به یاد آب می اندازد، و پسرم محمد امین که زندگی من است.

 

 

 

 

 

 

دو

فهرست مطالب

عنوان                                                                                     صفحه

 

فصل اول: کلیات 1- 12                                                                            
 

بیان مسأله (1-1)                                                                          2

چارچوب نظری ( 1-2)                                                                 6

روش شناسی (1-3)                                                                      11

 

فصل دوم: بنیان های نظری 13- 83
 

مقدمه (2-1)                                                                                      14

معرفت شناسی رابطه گرا و جامعه شناسی باز اندیشانه (2-2)                20

تاریخچه نظریه میدان (2-3)                                                          29

میدان های فیزیکی (2-3-1)                                                          29

میدان های روانی (2-3-2)                                                            38

نظریه میدان های اجتماعی پییر بوردیو (2-4)                                    41

مبادی (2-4-1)                                                                          41

نظریه عمل (2-4-2)                                                                   48

منش (2-4-3)                                                                           53

میدان (2-4-4)                                                                          61

برآیند بحث (2-4-5)                                                                   83

 

 

 

 

 

 

سه

       

                     فهرست مطالب

عنوان                                                                                     صفحه

 

فصل سوم: نظریه و روش 84- 148
 

علم آثار ادبی (3-1)                                                                        85

درآمد (3-1-1)                                                                              85

منش زیبائی شناسانه (3-1-2)                                                          92

میدان تولید ادبی (3-1-3)                                                               99

ساختارگرائی تکوینی به منزله روش (3-1-4)                                     120

ملاحظات انتقادی (3-1-5)                                                             132

انتفادات مربوط به جامعه شناسی عمومی (3-1-5-1)                            133

انتقادات مربوط به جامعه شناسی هنر و ادبیات (3-1-5-2)                  140               

 

فصل چهارم: میدان تولید ادبی ایران 149- 261  
 

زمینه های تاریخی تمایز (4-1)                                                      150

طلایه های شکل گیری میدان تولید ادبی ایران (4-2)                           152

ظهور همه جانبه تمایز (4-3)                                                        158

ساختار میدان تولید ادبی ایران (4-4)                                              165

زیر میدان شعر (4-4-1)                                                             167

زیر میدان داستان (4-4-2)                                                          178

قطب تولید گسترده (4-4-2-1)                                                     178

قطب تولید محدود (4-4-2-2)                                                      196

 

 

 

 

 

چهار

  

                         فهرست مطالب

عنوان                                                                                     صفحه

 

محمد علی جمال زاده  (4-4-2-2-1)                                                  196

صادق هدایت (4-4-2-2-2)                                                             199

سرمایه های داخلی (4-4-2-2-2-1)                                                  211

سرمایه های خارجی (4-4-2-2-2-2)                                                216

دوره تأ لیف (4-4-2-2-2-3)                                                           223

دوره ترجمه (4-4-2-2-2-4)                                                           224

بوف کور: روایت نابودی ناب (4-4-2-2-3)                                       234

خلاصه (4-4-2-2-3-1)                                                                238

روایت (4-4-2-2-3-2)                                                                 244

نابودی ناب و ادبیات ناب (4-4-2-2-3-3)                                         257

 

فصل پنجم : نتایج، ضمائم و منابع 262- 300
 

نتیجه گیری (5-1)                                                                       263

منابع فارسی (5-2)                                                                      275

منابع انگلیسی ( 5-3)                                                                   284

واژه نامه (5-4)                                                                          289

پیوست ( 5-5)                                                                            296

سال شمار زندگی صادق هدایت (5-5-1)                                          296

 

 

 

پنج

فهرست اشکال

عنوان                                                                                     صفحه

 

تصویر میدان مغناطیسی                                                                      39

تصویر برآیند نیروهای وارد بر یک ذره باردار                                         40

بردارتوزیع سرمایه های فرهنگی و اقتصادی                                            85

محور سرمایه ترکیبی                                                                         86

تصویر ساختار میدان تولید ادبی                                                           120

نمودار توزیع نیروی میدان                                                                 121

نمودار درختی میدان تولید ادبی                                                           122

شکل روابط هومولوژیک                                                                  124

شجره نامه خانواده هدایت                                                                  210

عکس هدایت(شماره1)                                                                      212

عکس هدایت(شماره2)                                                                      213

1-1 بیان مسأله

 

مدرنیته زادگاه رمان است، نوع ادبی نوظهوری که به تعبیر میخاییل باختین کیهان شناسی مرکززدایی شده گالیله را در ساختار چندآوایی[1] خود بازمی تاباند. به لحاظ تاریخی نیز تقارن محاکمه گالیله در سال 1603میلادی وانتشار دون کیشوت اثر نویسنده مشهور اسپانیایی سروانتس، بعنوان نخستین رمان، در سال 1605ازروابط پنهان این دو پدیده پرده برمی دارد. اصولأ رمان، به منزله یک نوع ادبی مدرن، فرزند شرایط جدیدی است که سابقه آن را در دنیای قدیم نمی توان جستجو کرد. زلزله شگرفی که ارکان زندگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و علمی جهان را پس از رنسانس تکان داد، رمان را بر ویرانه های حماسه بنیاد نمود. گویی حماسه دیگر نمی توانست مناسبات جهان جدید را تحمل نماید وجای خود را به رمان داد که بقول جورج لوکاچ مظهر ناسازگاری سوژه و ابژه بود. با این تفاصیل به ناگاه صفحه روزگار از وجود حماسه سرایان بزرگی چون هومر و فردوسی تهی گردید و رمان نویسان قدرتمندی نظیر تولستوی، داستایووسکی، تورگینف، شولوخوف، گورکی، اسکات، آستین، وولف، برونته، جویس، هاکسلی،اورول، بکت، کنراد، دوما، هوگو، شاتوبریان، بالزاک، زولا، فلوبر، مالرو، رولان، رب گریه، ساروت، دوراس، هسه، سیلونه، کوندرا، کازانتزاکیس، اشتاین بک، همینگوی، گرین، مارکز، بورخس، کوییلو، ساراماگو، یوسا و…آنرا تسخیر نمودند. بدین ترتیب با پیشرفت فرایند مدرنیته در گوشه و کنار جهان رمان بعنوان محملی برای روایت تجربه امر مدرن توسعه یافت. واز آنجا که هیچ نقطه ای حتی در اقصی نقاط جهان وجود نداشت که به تعبیر مارشال برمن مدرنیته در آن راه نیافته باشد، رمان نیز عمومیت پیدا کرد.

در پرتو این بینش اینک آشکار می گردد که چرا تاریخ ادبیات جدید وبخصوص پیدایش رمان در ایران با تاریخ مدرنیته همخوانی دارد، به گونه ای که نخستین رمان فارسی با عنوان شمس و طغرا اثر میرزا باقر خسروی در سال 1287 خورشیدی در حالی انتشار یافت که فقط دو سه سال قبل از آن انقلابیون مشروطه خواه پرچم مدرنیته را به نشانه گسست از سنت برافراشته بودند. درحقیقت انقلاب مشروطه نماد پیشروی فرایند تمایز به منزله ذات مدرنیته در ایران بود. دراین انقلاب مردم برای نخستین بار از زیر سایه سنگین شاه بیرون آمدند، تا حدی که توانستند در مقابل او قیام کنند و خانه خود یعنی خانه ملت را از شاه طلب نمایند.با این اعتبار تأسیس مجلس شورای ملی بیش از هر چیز نشانه تعمیق فرایند مدرنیته تا اعماق روح جامعه و هویت یابی متمایز مردم می باشد. این فرایند همچنین با شکل گیری نهادهای مستقلی همراه بود که از جمله آنها میتوان به ادبیات – به مثابه یک نهاد اجتماعی متمایز – اشاره نمود. نهاد ادبیات هنجارهای حاکم بر فعالیت ادبی را دربرداشت وبه استقلال وجودی ادبیات انجامید. این نهاد شرایط پیدایش رمان را فراهم کرد. با بهره گرفتن از تعابیر پییر بوردیو می توان گفت که رمان محصول شکل گیری میدان تولید ادبی ایران است، همچنانکه مفهوم نویسنده یا رمان نویس نیز در این میدان تولد یافت. رمان نویس ایرانی از چنان منش متفاوتی برخوردار بود که دریافت او از واقعیت را به کلی متمایز کرد، تا آنجا که این دریافت جدید دیگر در قالب های قدیمی ادبیات نمی گنجید و برای بیان خود نوع ادبی جدیدی را دست وپا می کرد. این  نوع ادبی جدید رمان بود. جالب این است که سیر رمان نویسی در ایران از تاریخ جهانی این ژانر تبعیت می کند و نخستین رمان نویسان ایرانی – همانند همکاران خود در سراسر جهان – شکل رمان تاریخی را برای بیان تجربیاتشان در ابتدا آزمون نمودند. فرانکو مورتی راز این قضیه را در همراهی نهاد دولت – ملت و نهاد رمان می داند. در ایران نیز نخستین نشانه های تکوین دولت مدرن را در آینه رمان های تاریخی نویسندگانی چون محمد باقر میرزا خسروی، شیخ موسی دستجردی، محمد حسن خان بدیع وعبدالحسین صنعتی زاده می توان مشاهده نمود. پس از رمان تاریخی وبعدها در کنار آن، قالب دیگری که مورد توجه رمان نویسان ایرانی واقع گردید ژانر رمان اجتماعی بود که درواقع به آسیب شناسی مدرنیته تعلق داشت. رمان نویسانی چون مرتضی مشفق کاظمی، عباس خلیلی، یحیی دولت آبادی و ربیع انصاری این ژانر را اختیار نمودند تا در آن به مسایل اجتماعی مختلف از جمله فقر، فحشاء، ارتشاء و دیگر مفاسد فرهنگی بپردازند. در مقابل این نوع رمان نویسانی که با تولید انبوه همراه بود، بتدریج قطب مستقلی شکل گرفت که در تولید آثار ادبی به مصرف کنندگان داخلی میدان عطف نظر داشت. بجز محمد علی جمالزاده که درواقع نقش یک نویسنده درحال گذار از قطب تولید انبوه به قطب تولید محدود را بازی می کرد، باید از صادق هدایت سرآمد ادبیات ناب ایران یاد نمود که با نوشتن بوف کور به این قطب هویت بخشید. پس از هدایت نیز نوبت به نسل دوم آوانگارد از جمله صادق چوبک و جلال آل احمد رسید که با طرح رمان ریالیستی خود درواقع رمان سوریالیستی نسل اول را به آثار کلاسیک میدان تولید ادبی تبدیل نمودند. بدین ترتیب میدان تولید ادبی ایران شکل گرفت، میدانی که آشنایی بیشتر با مشخصات آن و چگونگی شکل گیری اش مستلزم طرح سووالات زیر می با شد:

صورتبندی میدان تولید ادبی ایران چگونه است و از چه زیر میدان هایی تشکیل شده است ؟
وضعیت اقطاب متقابل تولید گسترده وتولید محدود در ساختار تقاطعی هر زیر میدان چگرنه است ؟
منازعه شعر نو و شعر کهنه در زیرمیدان شعر چگونه توجیه می شود ؟
وضعیت منازعات در زیرمیدان داستان با توجه به منازعات درونی هر قطب چگونه است ؟ به بیان دیگرمنازعه ادبیات اشرافی در مقابل ادبیات عامه پسند ومنازعه سبک های ادبی در قطب ادبیات ناب چگونه توضیح پذیر است ؟
میدان تولید ادبی با میدان قدرت چه مناسباتی دارند و چگونه می توان هومولوژی ساختاری آنها را نشان داد ؟
توزیع عاملان ادبی در ساختار میدان تولید ادبی چگرنه است و سرمایه های فرهنگی و اقتصادی آنها در موقعیت شان چه نقشی دارند ؟
صادق هدایت، بعنوان آوانگاردترین نویسنده میدان تولید ادبی ایران، از چه موقعیتی در این میدان برخوردار می باشد و چگونه می توان بین موقعیت او در میدان قدرت و موقعیت او در میدان ادبی هومولوژی برقرار نمود ؟
وضعیت قهرمان رمان بوف کور در جهان این رمان چگونه با وضعیت هدایت در میدان تولید ادبی همتایی دارد ؟
این سؤالات محدوده تاریخی پژوهش حاضر را تعیین می نماید که از انقلاب مشروطه تا سال 1330را دربرمی گیرد. البته سالهای قبل و بعد از این محدوده نیز بنا به مورد باید بررسی گردند، زیرا ریشه بعضی ار پدیده های ادبی مدرن در سالهای قبل از انقلاب مشروطه قرار دارد، و پیامد بعضی از پدیده های دیگر در سالهای بعد از 1330. اما تمرکز این مطالعه روی همان محدوده ای است که میدان تولید ادبی در آن شکل می گیرد و ساختار درونی اش تکمیل می گردد. به هر تقدیر با پاسخگویی به این سووالات می توان به شناخت کاملتری از نقشه میدان تولید ادبی ایران و نحوه تکوین تاریخی ادبیات ناب در برابر ادبیات متعهد دست یافت.

[1]  polyphonic

 

1-2 چارچوب نظری

 

دو رویکرد متفاوت در قرائت آثارادبی وجود دارد :رویکرد درونی و رویکرد بیرونی. رویکرد نخست اثر ادبی را شکل نابی می داند که فهم آن نیازمند مطالعه درونی اثر است، بدون آنکه به عوامل بیرونی توجه گردد. به نظر بوردیو این رویکرد تقلیل گرا از یک طرف در سنت نوکانتی صور نمادین و از طرف دیگر در ساختارگرایی ریشه دارد(Bourdieu, 1993: 166)  هدف سنت نوکانتی کشف صور جهانی عقل ادبی یا شعری است که الزامأ ساختاری فراتاریخی دارند. اما ساختارگرایی آثار ادبی را به منزله ساختارهایی فرض میکند که فاقد سوژه ساختار دهنده هستند. بنابراین اثر را بدون توسل به شرایط اجتماعی و اقتصادی تولید آن یا تولید پدیدآورنده اثر تحلیل می کند. رویکرد بیرونی تحت تأثیر مارکسیسم شکل گرفته است. جورج لوکاچ، لوسین گلدمن و تیودور آدورنو در شمار پیروان این سنت می باشند. ایشان می کوشند آثار ادبی را در رابطه با منافع طبقاتی یا جهان بینی طبقه ای خاص تبیین نمایند. در این دیدگاه فهم اثر به معنی فهم جهان بینی گروهی است که خود را در این رسانه بازنموده است. به نظر بوردیو در این رویکرد علت تولید اثر وکارکرد نهایی آن در گروه اجتماعی قرار دارد و آفرینندگان ادبی در آن نقشی ندارند. البته آشکار است که بیان کارکردهای اثری خاص به هیچ روی به فهم اثر یاری نمی رساند. نزد  بوردیو رویکرد درون گرا از کارکرد اثر غفلت می کند و رویکرد برون گرا با یک جانبه نگری از منطق درونی اثر وفهم ساختار آن باز می ماند. بوردیو درمقابل این دو نوع تقلیل گرایی رویکرد رابطه گرایانه خود را درباره فضای اجتماعی تولیدکنندگان آثار ادبی پیشنهاد می کند.بر اساس این رویکرد نویسنده با منش خود در میدان ادبی اثر تولید می کند.آرائ بوردیو در اینجا به مبانی تئوریک وی درباره منش ومیدان بازمی گردد.

بوردیو به جای قواعد هنجاربخش و اراده آزاد، شرایط سازنده عمل را قرار می دهد. این شرایط منش و تمایلاتی را در عامل بوجود می آورند که امکانات کنش به حساب می آیند (ریتزر، 1378، 716). منش[1]مجموعه ای از خوی و خصلت های نسبتأ ماندگار است، خصلت هایی که به درک وداوری درباره جهان می انجامند و کنشگر به کمک آنها دست به عمل می زند. همچنین منش محصول تجربیات پیشین است، اگرچه تجربیات جدید را مشروط می سازد چنانچه همیشه در حال تغییر است. بنابراین می توان گفت منش نظامی از علایق نسبتأ پایدار است که تغییرپذیر می باشد. به بیان دیگر ساختاری است که هم ساخت یافته وهم ساخت دهنده است(Bourdieu, 1999: 108).منش از یک طرف ساخت یافته است زیرا نیروهای اجتماعی قاعده مند آنرا تولید می کنند واز طرف دیگر ساخت دهنده است چون با تولید عمل به ساختارهای اجتماعی شکل می بخشد. همچنین منش به فعالیت های گوناگون کنشگر در موقعیت های مختلف زندگی نظم می دهد.

اما کنشگردر خلأ عمل نمی کند، بلکه در موقعیت های انضمامی درون میدان قرار دارد. بوردیو تحلیلی روشنگرانه از نیروهای اجتماعی واقعی، نقش ها و استراتژی هایی ارائه می دهد که میدان را شکل می دهند(Shusterman, 1999:18).اما میدان نشانه درغلتیدن بوردیو به جبرگرایی عین گرایانه نیست، بلکه نقش شرایط اجتماعی در شکل گیری عمل را بیان می کند(بوردیو،1378: 381). هر صورتبدی اجتماعی به واسطه مجموعه ای از میدان های گوناگون ساخته می شود که به نحو سلسله مراتبی سازمان یافته اند. بدین ترتیب هر میدان نسبتأ مستقل است، اگرچه با میدان های دیگرهومولوگ ساختاری دارد. ساختار هر میدان نیز با مناسبات میان موقعیت های دررون خود مشخص می شود. با این تعابیر میدان نوعی پس زمینه مبهم نیست، بلکه ” یک جهان اجتماعی واقعی است که مطابق قوانین اش شکل خاصی از سرمایه درآن انباشت می شودومناسبات ویژه مبتنی بر قدرت در آن جریان دارد”(Bourdieu, 1999: 146) .هر میدان از موقعیت های گوناگونی شکل می گیرد که کنشگران اجتماعی در آنها قرار دارند. البته این به معنی پیشینی بودن موقعیت ها نیست، بلکه در برخی از موارد کنشگران می توانند موقعیت های جدیدی را خلق نمایند، همانند همه موقعیت های جدیدی که هنرمندان آوانگارد در میدان هنری آنها را بوجود می آورند. در هر حال موقعیت های مختلف در هر میدان متناظر با انواع سرمایه است و هر موقعیت به میزان متفاوت از سرمایه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار می باشد (واکوانت، 1379: 335).این سرمایه ها قابلیت تبدیل دارند و نحوه توزیع شان در میدان به گونه نامتقارن است. بنابراین کسب سرمایه موضوع اصلی منازعه در هر میدان است. از اینرو کشمکش خصوصیت دایمی همه میدان ها است، که در هر میدان به نحو خاصی ظهور می یابد. بعنوان مثال منازعه اساسی در میدان تولید فرهنگی بر سر تصاحب حق انحصاری تعریف مواد فرهنگی و تولید کنندگان حقیقی آنها است. به عبارت دیگربرسر اینکه “چه چیزی هنری وادبی است و یا هنرمند ونویسنده کیست؟” (بوردیو، 1379: 151). جدای از این مطالب خصوصیت دیگر هر میدان استقلال نسبی آن است که موجب می گردد میدان به لحاظ مفهومی از میدان های دیگر تمایز بیابد و همانند یک منشور عمل نماید، یعنی اثرات محیطی را منکسر کند و آنها را به زبان خود بازگرداند.

میدان تولید ادبی یکی از میدان های مهم مورد مطالعه بوردیو است، میدانی که در آن نویسنده و اثر ادبی خلق می شوند. تمامی خصوصیات یک میدان از جمله استقلال نسبی و منازعه بین موقعیت های متعارض در میدان تولید ادبی نیز وجود دارد. همچنین این میدان از ویژگی های خاصی برخوردار است، چنانچه قانون بنیادی اش به تعبیر بوردیو اصل بی طرفی[2]  است. بدین ترتیب با الهام از این اصل میتوان گفت که میدان تولید ادبی در واقع جمهوری ادبیات است، به این معنی که قواعد حاکم بر این میدان از قواعد حاکم بر میدان های دیگر متفاوت است . به هر روی اصل بی طرفی میدان تولید ادبی را باژگونه جهان اقتصادی جلوه می دهد.این اصل بین موفقیت مالی و ارزش ادبی یک اثر رابطه معکوس برقرار می کند. بعبارت دیگر در این میدان نوع متفاوتی از بازی جریان دارد که برخلاف بازی های دیگر در آن بازنده بازی را می برد. درحقیقت کنشگرانی که به میدان تولید ادبی وارد می شوند به منافع خود نگاه نمی کنند، بلکه همچون پیامبرانی عمل می نمایند که همه چیز خود را بر سر دعویشان می گذارند چنانچه ” این برداشت از ارزش رنج بردن برای رستگاری است که بوردیو در مفهوم خود از هنرمند بوهمی بکار می برد”(Fowler,1998: 51). نویسنده  واقعی همانند پیامبر راستین آینده میدان را در ازای ناکامی های حال به دست می آورد. در اینجا به منظور روشنتر شدن ساختار درونی میدان تولید ادبی باید به روابط این میدان با میدان قدرت پرداخت. میدان قدرت در دستگاه نظری بوردیو مهمترین میدان در فضای اجتماعی است و میدان تولید ادبی در بخش تحتانی این میدان قرار می گیرد. به بیان دیگر میدان تولید ادبی و بازیگران آن جایگاه فرادستان فرودست[3] را در میدان قدرت اشغال کرده اند، زیرا از موقعیت تحت سلطه در طبقه مسلط برخوردارند. در این میدان نویسندگان و شاعرانی قرار دادند که همه مشخصات طبقه فرادست بجز مکنت مالی را دارا هستند. بنابراین آنها خویشاوندان فقیر خانواده های بورژوا شمرده می شوند (بوردیو،1375: 107).این وضعیت نویسندگان وشاعران را با سه امکان در میدان تولید ادبی مواجه می سازد: نزدیکی با طبقات فرودست یا مردم، نزدیکی با طبقات فرادست یا اشراف و سرانجام وضعیت میانجی یا بین الاقطاب. بوردیو در تحلیل خود از میدان ادبی فرانسه در طی سالهای 1830 تا 1850 سه موقعیت مذکور را به روشنی تشریح و بازسازی کرده است (Bourdieu, 1993:166). این سه موقعیت به قرار زیر می باشند :

ادبیات اجتماعی : گروهی که از موقعیت پایین هم در میدان قدرت وهم در میدان تولید ادبی برخوردار بودند و از کارکرد اجتماعی سیاسی ادبیات دفاع می کردند.
ادبیات بورژوایی : گروهی که از موقعیت بالا در میدان قدرت برخوردار بودند و جهت گیری تولید شان در عرصه ادبی معطوف به بازارهای بورژوایی بود.
ادبیات ناب : گروهی که از موقعیت پایین در میدان قدرت و موقعیت بالا در میدان تولید ادبی برخوردار بودند. این وضعیت آنها را دچار تناقض در موضع گیری هایشان می کرد به نحوی که هیچگاه نتوانستند تکلیف خود را با مردم از سویی واشراف از سوی دیگر تعیین کنند. به عبارت دیگر این موقعیت متناقص موجبات ابهام در جهت گیری سیاسی و زیباشناختی آنها را فراهم آورد، چنانچه در عرصه سیاست نه با اشراف ونه با توده مردم کنار آمدند و در عرصه ادبیات نیز آنها را مخاطب خود قرار ندادند، بلکه به ادبیات ناب تمایل یافتند.
با این احتساب می توان ساختار میدان تولید ادبی را در ذهن به گونه ای تجسم نمود که مرکز آن به قطب مستقل تولید ادبی یا ادبیات ناب تعلق دارد و حاشیه هایش به قطب وابسته یا ادبیات متعهد ی که بنا به مورد به اشراف یا مردم معطوف است. این ساختار با ساختار میدان قدرت هومولوژی دارد و محصول یک نظام رتبه بندی دوگانه است که با دو معیار متعارض یعنی معیار رتبه بندی مستقل [4]و معیار رتبه بندی وابسته[5] مشخص می شود. این دومعیار با میزان خودگردانی میدان تولید ادبی رابطه دارند. معیار نخست ارزش ادبی اثر را تعیین می کند؛ حال آنکه معیار دوم ناظر بر موفقیت بازاری اثر می باشد. در هر حال هرچه میدان خودآیین تر باشد، نشانه تفوق اصل رتبه بندی مستقل بر اصل رتبه بندی وابسته است. در حالت بیشترین استقلال، میدان تولید ادبی قادر خواهد بود قواعد خود را حتی بر نزدیک ترین تولید کنندگان ادبی به قطب وابسته تحمیل نماید. این تحمیل بواسطه نوع تعریف  مستقلانه از نویسنده و ادبیات صورت می گیرد. آشکار است که در این حالت ادبیت اثر بر اساس معیارهای درونی تعیین می گردد. اما میزان استقلال میدان بنا بر شرایط تاریخی از یک دوره به دوره دیگر تغییر می کند. بنابراین منازعه بر سر تعریف ادبیات معیار همیشه در میدان وجود خواهد داشت. نهایت آنکه میدان تولید ادبی نظیر سایر میدان های فضایی از امکانات را برای شاعران و نویسندگان فراهم می آورد. این میدان با تعریف معیارها و هرآن چیزی که برای ورود به بازی ادبی لازم است به تولیدات عاملان خود جهت می دهد (بوردیو، 1380: 80). فضای امکانات در این میدان موجب می شود که هر اثری به یک دوره تاریخی خاص تعلق داشته باشد، ضمن آنکه بررسی نسبتأ مستقل میدان را پیشنهاد می کند. بدین ترتیب دریافت اثر ادبی منوط به روی آوری به تاریخ تولید آن و شرایط حاکم بر میدان تولید ادبی می گردد.

1-3 روش شناسی 

 

 پییر بوردیو در نظریه جامعه شناختی خود می کوشد که عامل را با ساختار جمع نماید تا در نهایت بتواند ازچنگال یک جانبه نگری بگریزد و راهی نوین در مطالعه پدید ه اد بی  بگشاید. این رهیافت نوین لاجرم نیازمند دگردیسی در سطح معرفت شناسی و روش شناسی است، تا متعاقب آن در سطح هستی شناسی پدیده ادبی ظاهر گردد. بدین منظور مفاهیم نوبنیادی چون منش و میدان در سطح معرفت شناسی وضع می شوند که الزامات روش شناختی خود را در مواجهه با پدیده ادبی دارند، چنانچه پیشنهاد ساختارگرایی تکوینی به منزله روش مطالعه نظریه میدانی از سوی بوردیو ناظر بر این قضیه می باشد.

ساختارگرایی تکوینی بوردیو تحت تأثیر اثر کلاسیک امیل دورکیم با عنوان صور بنیادی حیات دینی پرداخته شده است. به بیان بهتر بوردیو می کوشد شیوه تاریخی دورکیم در بررسی واقعیت اجتماعی دین را در عرصه ادبیات تعقیب نماید. بدین ترتیب ساختارگرایی او جنبه  تاریخی به خود می گیرد که  نشانه پیروی بورد یو ازایدئولوژی  تلفیق گرایی ودوری از یک جانبه نگری جا افتاده  در سطح  روش شناسی است . به نظر او در این مرحله می بایست از قید تناقض ذاتی ساختارگرایی و تاریخ گرایی به نفع ساختارگرایی ژنتیک به منزله یک روش نو بنیاد درگذشت. البته ساختارگرایی تکوینی مورد نظر بوردیو اگر چه ریشه در ساختارگرایی تکوینی لوسین گلدمن دارد، اما او گلدمن را نظیر دیگران متهم به ساده نگری و می کند.زیرا گلدمن ازتحلیل روانشناختی یا مبتنی برنویسنده خلاق درمی گذرد تا به نقش ساختار ذهنی گروه های اجتماعی مهم یعنی طبقات اجتماعی در آفرینش آثار ادبی دست یابد. حال آنکه بوردیو این آموزه را نمونه دیگری از یک جانبه نگری مرسوم در مطالعه پدیده ادبی می داند و آن را به نفع رویکرد رابطه گرایانه خود در تلفیق عاملیت و ساختار کنار می گذارد. بازتاب این رویکرد را در ساختارگرایی تکوینی بعنوان روش پیشنهادی بوردیو در مواجهه با پدیده ادبی می توان مشاهده نمود.

بدین ترتیب این رویکرد رابطه گرا اثر ادبی را یکبار در رابطه با ساختار اجتماعی یا میدان تولید ادبی و بار دیگر در رابطه ساختار فردی یا منش نویسنده قرار می دهد. با این اعتبار ساختارهای عینی با ساختارهای ذهنی رابطه تحلیلی پیدا می کنند (Bourdieu, 1993: 162)  .بعبارت دیگر این ساختارها به نحو همگون مطابقت داده می شوند تا هومولوژی آنها پدیدار گردد. بوردیو کاربرد این روش را در بررسی خود از رمان تربیت احساسات اثر نویسنده فرانسوی گوستاوفلوبر نشان داده است (بوردیو، 1375 :108). مطابق این روش ابتدا ساختار میدان قدرت و موقعیت نویسنده در آن ترسیم می گردد و در مرحله بعدی ساختار میدان تولید ادبی و موقعیت نویسنده در آن بازسازی می شود. الگوی راهنما در این بازسازی همانا کشف موقعیت های ساختاری هومولوژیک می باشد. بدین ترتیب مسیر زندگی[6] نویسنده در هر دو میدان نمایان می گردد.