فرضیه های پژوهش …………………………………………………………………………………… 6
1-6 – سوالات پژوهش …………………………………………………………………………………………… 6
1-7- متغیرهای پژوهش ………………………………………………………………………………………….. 6
1-7-1- متغیر مستقل ……………………………………………………………………………………………… 6
1-7-2- متغیر وابسته ……………………………………………………………………………………………… 6
1-7-3- متغیر کنترل ……………………………………………………………………………………………….. 6
تعاریف مفهومی متغیرها ………………………………………………………………………………. 7
1-8-1- تعریف مفهومی ادراک خود …………………………………………………………………………. 7
1-8-2- تعریف عملیاتی ادراک خود ………………………………………………………………………… 7
1-8-3- تعریف مفهومی عزت نفس …………………………………………………………………………. 7
1-8-4- تعریف عملیاتی عزت نفس ………………………………………………………………………… 7
1-8-5- تعریف مفهومی قلدری ………………………………………………………………………………. 7
1-8-6- تعریف عمیاتی قلدری ………………………………………………………………………………… 8
1-8-6-1- شاخصهای رفتار قلدری ………………………………………………………………………… 8
فصل دوم: ادبیات پژوهش
2-1- پیش درآمد ……………………………………………………………………………………………………. 9
2-2- مفهوم قلدری ………………………………………………………………………………………………… 9
2-3- تفاوتهای جنسیتی در قلدری …………………………………………………………………………… 11
2-4- تفاوتهای سنی در قلدری ……………………………………………………………………………….. 11
2-5- شیوع قلدری ………………………………………………………………………………………………… 11
2-6- تاثیرات قلدری …………………………………………………………………………………………….. 12
2-7- ویژگی های افراد درگیر در قلدری ………………………………………………………………… 13
2-7-1- ویژگی های قربانیان ………………………………………………………………………………….. 13
2-7-2- ویژگی های افراد قلدر ………………………………………………………………………………. 14
2-7-3- ویژگی های قلدر/ قربانیان …………………………………………………………………………. 14
2-8- علل قلدری …………………………………………………………………………………………………. 15
2-8-1- علل ارثی ……………………………………………………………………………………………….. 15
2-8-2-علل زیستی ……………………………………………………………………………………………… 15
2-8-3-علل روانی ………………………………………………………………………………………………… 15
2-8-4-علل عاطفی ………………………………………………………………………………………………. 15
2-8-5-علل اجتماعی …………………………………………………………………………………………… 15
2-8-6-علل تربیتی ……………………………………………………………………………………………….. 15
2-9- مبانی نظری …………………………………………………………………………………………………. 16
2-9-1- نظریهی تحول اخلاقی ………………………………………………………………………………. 16
2-9-2- نظریهی پردازش اطلاعات اجتماعی ……………………………………………………………. 18
2-9-3- نظریه یادگیری اجتماعی ……………………………………………………………………………. 18
2-10- نظریه های پرخاشگری ……………………………………………………………………………….. 19
2-10-1- دیدگاه زیست شناختی و ژنتیکی ………………………………………………………………. 19
2-10-2- دیدگاه شناختی: …………………………………………………………………………………….. 19
2-10-3- دیدگاه فردیت زدائی زیمباردو ………………………………………………………………….. 20
2-10-4- نظریه سائق: …………………………………………………………………………………………… 20
2-10-5- دیدگاه پرخاشگری – ناکامی ……………………………………………………………………. 20
2-10-6- دیدگاه یادگیری اجتماعی ………………………………………………………………………… 20
2-11- تعریف ادراک خود …………………………………………………………………………………….. 21
2-12- تعریف خود در روانشناسی ………………………………………………………………………… 21
2-12-1- تعاریفی از دیدگاه های تجربی و پژوهشی …………………………………………………. 22
2-12-2- تعریف خود از دیدگاه های روان تحلیل گری …………………………………………… 22
2-13- تشخیص خود ……………………………………………………………………………………………. 22
2-14- خودآگاهی …………………………………………………………………………………………………. 23
2-15- ابعاد دانش خویشتن ……………………………………………………………………………………. 23
2-15-1- طرحواره های خود …………………………………………………………………………………. 23
2-15-2- مفهوم خویشتن فعال و جاری ………………………………………………………………….. 24
2-16- ادراک خود از دیدگاه های مختلف روانشناسی ……………………………………………….. 25
2-16-1- نظریه ویلیام جیمز ………………………………………………………………………………….. 25
2-16-2- رویکرد تحولی ادراک خود ………………………………………………………………………. 26
2-16-3- ساختار مدل تحولی ادراک خود ………………………………………………………………… 26
2-16-3-1-جهت افقی مدل : وجوه عینی و ذهنی خود ……………………………………………… 27
2-16-3-2-جهت عمودی: سازمان یابی وجوه عینی و ذهنی خود ………………………………… 27
2-16-3-3-وجه پیشین مدل: پیشرفت در ادراک خود عینی ………………………………………… 28
2-16-3-4-وجه کناری مدل …………………………………………………………………………………… 28
2-16-3-5-سطوح سازمان یابی ادراک خود ……………………………………………………………… 28
2-16-4-دیدگاه روان تحلیل گری …………………………………………………………………………… 31
2-16-5-دیدگاه اجتماعی – شناختی ……………………………………………………………………….. 31
2-17- تعریف عزت نفس ………………………………………………………………………………………. 31
2-18- پیدایش عزت نفس ……………………………………………………………………………………… 32
2-19- سطوح عزت نفس ………………………………………………………………………………………. 32
2-20- تغییر در سطوح عزت نفس ………………………………………………………………………….. 33
2-21- ارتباط کنترل خود با عزت نفس ……………………………………………………………………. 34
2-22- چهار شرط عزت نفس ………………………………………………………………………………… 34
2-23- تفاوت خودپنداره و عزت نفس ……………………………………………………………………. 35
2-24- عزت نفس از دیدگاه های روانشناسی ……………………………………………………………. 35
2-24-1- دیدگاه مزلو …………………………………………………………………………………………… 35
2-24-2- دیدگاه آلپورت ………………………………………………………………………………………. 36
2-24-3- ویلیام جیمز …………………………………………………………………………………………… 37
2-24-4- ناتانیل براندن ………………………………………………………………………………………… 37
2-24-5- دیدگاه کوپراسمیت ………………………………………………………………………………… 37
2-24-6- دیدگاه کارل راجرز ………………………………………………………………………………. 38
2-24-7- مارتین سلیگمن ……………………………………………………………………………………… 39
2-24-8- دیدگاه اسلام در مورد عزت نفس …………………………………………………………….. 39
2-25- مبانی تجربی ……………………………………………………………………………………………… 39
2-25-1- قلدری و ادراک خود ……………………………………………………………………………… 41
2-25-2- ادراک خود قربانی ها ……………………………………………………………………………… 41
2-25-3- ادراک خود قلدرها …………………………………………………………………………………. 42
2-25-4- ادراک خود قلدر/ قربانی …………………………………………………………………………. 42
2-25-5- قلدری و عزت نفس ………………………………………………………………………………. 44
2-26- جمع بندی ………………………………………………………………………………………………… 46
فصل سوم: طرح پژوهش
3-1- پیش درآمد …………………………………………………………………………………………………….. 47
3-2- طرح وروش پژوهش ……………………………………………………………………………………. 47
3-3- جامعه، نمونه آماری و روش نمونه گیری ………………………………………………………….. 47
3-3-1- جامعه آماری …………………………………………………………………………………………….. 47
3-3-2- نمونه و روش نمونه گیری ………………………………………………………………………….. 47
3-4- ابزار جمع آوری اطلاعات ………………………………………………………………………………. 48
3-4-1- پرسشنامهی قلدری …………………………………………………………………………………….. 48
3-4-2- مصاحبه ادراک خود ……………………………………………………………………………………. 49
3-4-2-1-متن سؤالات …………………………………………………………………………………………… 50
3-4-2-3-روش اجرای مصاحبه ……………………………………………………………………………… 52
3-4-2-4- دستور و مقررات کد گذاری محتوای مصاحبه ها ………………………………………. 53
3-4-3- پرسشنامه عزت نفس کوپر اسمیت ……………………………………………………………….. 54
3-5- روش اجرا …………………………………………………………………………………………………….. 55
3-6- روش تحلیل دادهها ………………………………………………………………………………………… 56
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها
4-1- پیش درآمد ……………………………………………………………………………………………………. 58
4-2- توصیف آماری متغیرهای پژوهش …………………………………………………………………….. 58
4-3- یافته های استنباطی پژوهش ……………………………………………………………………………… 63
4-3-1- فرضیه اول پژوهش ……………………………………………………………………………………… 63
4-3-2- فرضیه دوم پژوهش ……………………………………………………………………………………… 66
4-3-3- سوال اول پژوهش ………………………………………………………………………………………… 67
4-3-4- سوال دوم پژوهش ……………………………………………………………………………………….. 70
4-3-5- سوال سوم پژوهش ……………………………………………………………………………………….. 73
4-3-6-سوال چهارم پژوهش ……………………………………………………………………………………… 76
4-3-7- سوال پنجم پژوهش ………………………………………………………………………………………. 76
4-3-8- سوالات ششم پژوهش ………………………………………………………………………………….. 77
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
5-1- پیش درآمد ………………………………………………………………………………………………………. 79
5-2- بحث و نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………… 79
5-2-1- فرضیه اول پژوهش ………………………………………………………………………………………… 79
5-2-2- فرضیه دوم پژوهش ………………………………………………………………………………………… 82
5-2-3- سوال اول پژوهش ………………………………………………………………………………………….. 84
5-2-4- سوال دوم پژوهش ………………………………………………………………………………………….. 85
5-2-5- سوال سوم پژوهش …………………………………………………………………………………………. 87
5-2-6- سوال چهارم پژوهش ……………………………………………………………………………………… 88
5-2-7- سوال پنجم پژوهش ……………………………………………………………………………………….. 88
5-2-8- سوال ششم پژوهش ……………………………………………………………………………………….. 89
5-3- محدودیت های پژوهش ……………………………………………………………………………………… 90
5-4- پیشنهادهای پژوهش ……………………………………………………………………………………………. 90
5-4-1- پیشنهادهای نظری …………………………………………………………………………………………… 90
5-4-2- پیشنهاهای کاربردی ………………………………………………………………………………………… 90
منابع فارسی ……………………………………………………………………………………………………………….. 92
منابع انگلیسی …………………………………………………………………………………………………………….. 96
پیوست …………………………………………………………………………………………………………………… 103
مقدمه
مدرسه محلی است که کودکان نیازهای دانشی و اطلاعاتی خود را از افرادی مجرب و صاحب دانش می‌آموزند و در کنار آن به ایجاد ارتباط با همکلاسی‌های خود پرداخته و از این طریق به مهارت‌های اجتماعی دست پیدا می کنند. مدرسه مکانی است که کودک آن را خانه دوم خود دانسته و مایل است که در آن از آرامش برخوردار باشد تا بتواند از تواناییها و استعدادهای خود استفاده مناسب ببرد. این جامعه کوچک نیز مانند سایر جوامع انسانی دچار مشکلات و تنشهایی خواهد شد. یکی از این مسائل که تمام مدارس با آن مواجه میباشند مشکلات رفتاری دانش آموزان است که از این مشکلات عاطفی رفتاری میتوان به افسردگی، اضطراب، بیش فعالی و پرخاشگری اشاره کرد. از میان این مشکلات، مسئله پرخاشگری دانش آموزان و اعمال خشونت آنها به نسبت یکدیگر و اعضای مدرسه و خانواده از مسائل بسیار دامن گیر و عمدهی والدین و اولیای مدارس است. جهان در طول دهه گذشته شاهد افزایش رفتارهای پرخاشگرانه و خشونت آمیز نوجوانان و جوانان بوده است که این رفتارها بصورت آزار و اذیت دیگران و پرخاشگری فیزیکی و کلامی در موقعیت های اجتماعی، مدرسه و خانواده خود را نشان می دهند وقایعی از این قبیل این اعتقاد را که دانش آموزان در مدارس از امنیت برخوردارند مورد چالش قرار داده است. رفتارهای خشونت آمیز در مدرسه بر فرآیند آموزش و پرورش تاثیر می گذارد و عواقب ناگواری دارد. در مدارس همواره دانش آموزانی هستند که بنابر دلایل متفاوت مانند قدرت طلبی، خشونت و پرخاشگری، عدم همدلی و مهارت نداشتن در درک احساس دیگران با رفتار نامطلوب خود دانش آموزان ضعیف تر از نظر جسمانی یا ویژگی های شخصیتی را تحت سلطه خود در می آورند و با رفتارهایی مانند تحقیر کردن، هول دادن، کتک زدن و دعوا کردن آنان را وادار به پیروی از خواسته های خود می کنند.
بیان مسئله
وجود خشونت در مدارس کشورمان با آنکه مورد اظهار معلمان و اولیای مدرسه است، اما تحقیقات در این زمینه نادر است. بازرگان و گودرزی (1378) با پژوهش درباره وضعیت خشونت نتیجه گرفتند که در مدارس راهنمایی خشونت دانش آموزان نسبت به یکدیگر، فراوانی و درصد بالایی دارد و خشونت در مدرسه مانع اهداف آموزش و پرورش است (بازرگان و گودرزی، 1378).
رفتار قلدری[1]، به عنوان زیر مجموعه ای از ساختار بزرگتر رفتار ضد اجتماعی پرخاشگری یک پدیده ی منحصر به فرد است که به طور مشخصی تعریف شده است. در اواخر این دهه این پدیده به طور فزاینده ای به صورت وخیم تر ظاهر شده و باعث بروز مشکلات برای اعضای خانواده و محیط های آموزشی شده است (مرل و ایساوا[2]، 2008).
رفتار قلدری، شکل افراطی از پرخاشگری است که در آن یک یا چند دانش آموز مکررا و از روی عمد به یک یا چند همسال آسیب پذیر آسیب می رسانند و تهدید می کنند.
قلدری می تواند بصورت فیزیکی مانند آسیب زدن یا تنه زدن، بصورت لفظی مانند مسخره کردن، طعنه زدن، نامیدن همسالان با القاب ناشایست و یا بصورت رابطه ای مانند دروغ گفتن، تخریب شخصیت و (منوتی[3]، 2006، به نقل از زند کریمی، 1388).
قلدری و آزار و اذیت مشکلات فراگیری در مدارس هستند و مداخلات برای مقابله با قلدری درحال حاضر به عنوان یک اولویت توسط مسئولان آموزش و پرورش در نظر گرفته شده است. قلدری در بین بچه ها، امروزه از مشکلات وخیم در مدارس بشمار می آید. قلدری می تواند تاثیرات منفی شدیدی بر روی هر دو گروه درگیر، قلدرها و قربانیان آنها بگذارد و این تاثیرات منفی می تواند تا آخر عمر ادامه داشته باشد (تیلور و فرانسیس[4]،2010).
تحقیقات در 15 سال اخیر نشان می دهد که هم مرتکبان قلدری و هم قربانیان در معرض خطرهای کوتاه مدت و بلند مدت سازگاری مانند مشکلات تحصیلی، مشکلات روانشناختی و مشکلات روابط اجتماعی هستند. قلدری با خشم، پرخاشگری، بیش فعالی و بعدها با بزهکاری و جنایت ارتباط دارد. قربانی شدن توسط همسالان با بیماری، فرار از مدرسه، کاهش عملکرد تحصیلی، افزایش ترس و اضطراب رابطه دارد و در دراز مدت می تواند موجب افسردگی وعزت نفس پایین شود (اسویرر[5]، 2011).
پژوهش های متعددی نشان داده اند که پسران اغلب بیشتر از دختران در رفتارهای قلدری درگیر هستند. نظرسنجی از مدارس نشان می دهد که قلدری از سنین 8 تا 16 سال یک روند رو به پایین دارد (اسمیت،مادسن و مودی[6]، 1999). رفتار قلدری به عنوان زیر مجموعه ی رفتار پرخاشگری می تواند علتهای مختلفی داشته باشد عواملی مانند علل زیستی، خانوادگی، اجتماعی، روانی و شخصیتی (زند کریمی، 1388). تا به امروز عوامل متعدد فردی شناسایی شده اند که می تواند کودکان و نوجوانان را در معرض مشارکت در رفتارهای قلدری قرار دهد از جمله؛ جنس، سن، عزت نفس پایین و اضطراب اجتماعی (لاروچت، مورفی و کریگ[7]، 2010). مطالعهای که به تعیین رفتار قلدری با مدل پیشبین بومشناختی میپرداخت نشان داد که، کل سیستم بومشناختی و همچنین ویژگیهای فردی، به طور معنیداری بر رفتار قلدری به صورت مستقیم و غیر مستقیم تاثیر میگذارد. نظریهی سیستم زیست محیطی دارای پنج جزء است: الف) فرد ب) ریزسیستم ج) میانسیستم د)برونسیستم ه) کلانسیستم. از میان مولفههای سیستم زیست محیطی، می توان مطالعه سیستم های خانوادگی (والدین) و فردی(شخصیتی) در جهت کشف عوامل قلدری برجسته ساخت (لی[8]، 2011).
از عوامل فردی قلدری مهم ترین و رایج ترین اشکالات و اختلالات رفتاری به ” خود[9] ” رجوع دارند و متخصصان بالینی، چه در زمینه نظری و چه در زمینه کاربردهای بالینی و تربیتی به ” خود ” توجه می کنند. کوشش در جهت متمایز ساختن خود از دیگری ادراک یا شناخت ” خود ” است. ادراک خود[10] را می توان تجسمی شناختی از خود، علائق خود و هویت شخصی دانست که اینها دارای عناصر عاطفی نیز می باشند. که مهم ترین جنبه عاطفی آن عزت نفس[11] می باشد (محسنی، 1375).
پژوهش های وسیعی در ادراک خود و عزت نفس کودکان و نوجوانان دارای مشکلات رفتاری و پرخاشگر انجام گرفته است بطور مثال تحقیقات نشان داده اند که بین تصور کودکان و نوجوانان از وضعیت بدن و قلدری رابطه وجود دارد. کودکان و نوجوانان چاق یا دارای اضافه وزن بیش از همسالان خود که وزن طبیعی دارند در معرض قلدری قرار می گیرند (بریکسوال و ریس[12]، 2011).
مطالعه دیگر که رابطه بین عزت نفس و قلدری را بررسی می کند نشان می دهد که بین رفتارهای قلدری و عزت نفس ارتباط منفی قابل توجهی وجود دارد. با افزایش رفتارهای قلدری سطح عزت نفس کاهش یافته است. سطوح پایین عزت نفس نیز با افزایش رفتارهای قلدری همراه بوده است (اسپد[13]، 2007).
نتایج یک تحقیق دیگر نشان می دهد که یکی از پیامدهای قلدری، تغییرمفهوم خود است. در این مطالعه کودکان درگیر در قلدری به قلدرها، قربانیان و قلدر/ قربانی تقسیم شده اند. در حالیکه به نظر می رسد قلدرها از مفهوم (تصور) خود منفی کمتر رنج می برند، قلدر / قربانی تقریبا در همه قسمتهای مفهوم خود ادراک منفی دارند. قلدرها تواناییها و ظرفیتهای بالای اجتماعی و فعال دارند در حالیکه مفهوم خود منفی در قربانیان باعث میشود آنها به سادگی مورد هدف قلدرها قرار بگیرند. از آنجا که قلدری و تبدیل شدن به یک قربانی به تصور خود منفی مرتبط می شود مداخلات باید در بالا بردن مفهوم خود و تصور خود متمرکز شوند ( رولولد[14]،2011).
با توجه به مطالب مطرح شده، می توان به ارتباط رفتارهای قلدری با مفهوم ادراک خود و عزت نفس پی برد. هدف این پژوهش نیز بررسی و مقایسه طرازهای تحولی ادراک خود و عزت نفس در بین نوجوانان دختر و پسر قلدر و عادی می باشد.
1-3- ضرورت تحقیق
پرخاشگری از جمله مسائل عمده و با اهمیتی است که انسانها از گذشته های دور تا کنون بصورت گسترده با آن سرو کار داشته اند. رفتارهای پرخاشگرانه یک دانش آموز در مدرسه یا در جامعه مشکلات زیادی را هم برای خود و هم برای سایر اعضای جامعه بوجود می آورد. یک دانش آموز پرخاشگر، فضایی از ترس و اضطراب را در میان دانش آموزان دیگر بوجود می آورد و چالشی جدی را برای ادامه و نگهداری یک محیط یادگیری حمایتی و امن، برای همه دانش آموزان بوجود می آورد (لارسون، به نقل از زندکریمی ،1388).
مسخره کردن یا حمله های فیزیکی میتواند تجربه های بسیار دردناک و رنج آوری در دوران کودکی باشد و میتواند ترسهای روانی درازمدت و پایایی برجا گذارد. قربانیان ممکن است اضطراب، عزت نفس پایین، افسردگی و حتی افکار خودکشی را تجربه کنند. آنها ممکن است مدرسه را محل وقوع قلدری و یک محیط ناامن و تحریک کننده اضطراب ببینند و منتظر ترس و هراس باشند و از رفتن به مدرسه سرباز زنند. قلدری همینطور بر روی دانش آموزان شاهد رویداد قلدری تاثیر میگذارد؛ میتواند ترس و اضطراب آنها را افزایش دهد و تمرکز دانش آموزان بر روی تکالیف مدرسه و توانایی یادگیری آنها را کاهش دهد (شر[15]، 2009).
همچنین عدم وجود پژوهش در این زمینه بخصوص در کشورمان، با وجود شدت اهمیت این موضوع در مدارس، یکی از دلایل مهم ضرورت انجام این تحقیق می باشد. افزون بر آن درک کافی از ساختار علی عوامل مربوط به قلدری ممکن است راه های پیشگیری مفیدی را ارائه دهد.
بر اساس آنچه گفته شد، میتوان گفت پژوهش حاضر از جهات زیر حائز اهمیت می باشد:
تعیین متغییر های تاثیرگذار در رفتار قلدری
تعیین طرازهای تحولی ادراک خود موثر در ایجاد رفتارهای قلدری
تعیین تاثیر عزت نفس در بوجود آمدن رفتار قلدری در جهت شناسایی افراد در معرض خطر به منظور پیشگیری.
افزایش آگاهی سیاست گذاران آموزشی از عوامل رفتارقلدری، جهت اتخاذ روشهای مقابله با رفتار قلدری در مدارس.
1-4-اهداف پژوهش
1-4-1- هدف کلی
مقایسه طرازهای تحولی ادراک خود و عزت نفس در دانش آموزان دختر و پسر قلدر و عادی
1-4-2- اهداف جزئی
مقایسه طرازهای تحولی ادراک خود در دانش آموزان پسر قلدر و عادی
مقایسه طرازهای تحولی ادراک خود در دانش آموزان دختر قلدر و عادی
مقایسه طرازهای تحولی ادراک خود در دانش آموزان دختر و پسر قلدر
مقایسه عزت نفس در دانش آموزان پسر قلدر و عادی
مقایسه عزت نفس در دانش آموزان دختر قلدر و عادی
مقایسه عزت نفس در دانش آموزان دختر و پسر قلدر
1-5- فرضیه های پژوهش
بین طرازهای تحولی ادراک خود دانش آموزان قلدر و عادی تفاوت وجود دارد.
بین عزت نفس دانش آموزان قلدر و عادی تفاوت وجود دارد.
1-6- سوالات پژوهشی
آیا بین طرازهای تحولی ادراک خود دانش آموزان پسر قلدر و عادی تفاوت وجود دارد؟
آیا بین طرازهای تحولی ادراک خود دانش آموزان دختر قلدر و عادی تفاوت وجود دارد؟
آیا بین طرازهای تحولی ادراک خود دانش آموزان دختر و پسر قلدر تفاوت وجود دارد؟
آیا بین عزت نفس دانش آموزان پسر قلدر و عادی تفاوت وجود دارد؟
آیا بین عزت نفس دانش آموزان دختر قلدر و عادی تفاوت وجود دارد؟
آیا بین عزت نفس دانش آموزان دختر و پسر قلدر تفاوت وجود دارد؟
1-7- متغیرهای پژوهش
1-7-1- متغییر مستقل:
سطوح تحولی ادراک خود 2) عزت نفس
1-7-2- متغییر وابسته:
شاخصهای رفتار قلدری دانش آموزان
1-7-3- متغییر کنترل:
در این پژوهش مقطع تحصیلی وسن به عنوان متغیر کنترل در نظر گرفته شده است تا بدین صورت تاثیر این عوامل در متغیر مستقل کنترل شود.
