چکیده

ماهی و فراورده های آن مانند خمیر ماهی بدلیل آنکه حاوی مقادیر قابل توجه اسید های چرب غیر اشباع , اسیدهای آمینه ضروری و املاح ضروری هستند از نظر تغذیه ای حائز اهمیت هستند . اما بدلیل فسادپذیری بالای این فراورده ها بکارگیر روش های نگهداری و افزایش مدت ماندگاری ضمن حفظ ارزش تغذیه ای و خواص حسی و با استفاده از نگهدارنده های طبیعی و سالم ضروری است .

در این تحقیق اثر ضد میکروبی  و ضد اکسیدانی عصاره موسیر (1٪)‌ , عصاره زردچوبه (5/0٪)‌ و ترکیب  آنها بر  خمیر ماهی کپور نقره ای  منجمد در شرایط نگهداری 18- درجه سانتی گراد  بررسی گردید .آزمایش های میکروبی شامل  : شمارش  کلی باکتریهای مزوفیل هوازی  (TVC) و شمارش باکتری های سرمادوست (PTC)‌ و کپک و مخمر و آزمایشات شیمیایی شامل اندازه گیری  مجموع بازهای نیتروژنی فرار (TVN)‌ PH, , شاخص تیوباربیتوریک اسید (TBA)‌ شاخص پراکسید (PV)‌ رطوبت و اسید چرب آزاد (FFA) و پروفیل اسید های چرب و ارزیابی حسی  در 7 مرحله طی 70 روز در فواصل زمانی روزهای   0,15,30,40,50,60 و 70  انجام شد  .

عصاره های مورد استفاده  به طور معنی داری اکسیداسیون و تغییرات چربی را به تعویق انداختند . علاوه بر آن رشد میکروارگانیسم های عامل فساد شامل باکتریهای سرمادوست , کپک و مخمر و تعداد کل باکتریها در گروهای فراوری شده با عصاره ها  در طول دوره نگهداری به طور معنی داری  کمتر از گروه شاهد  بود . طبق ارزیابی  حسی  انجام شده گروه شاهد  در طول دوره نگهداری از نظر شاخص های  بو, رنگ ,  بافت و پذیرش کلی افت چشمگیری داشت   در حالیکه گروهای تیمار فراوری شده با عصاره ها امتیاز بالاتری کسب نمودند  .

نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد عصاره های زردچوبه و موسیر بدلیل خواص ضد میکروبی و ضد اکسیدانی که دارند ضمن بهبود و حفظ خواص حسی خمیر ماهی منجمد فساد میکروبی , فساد چربی و فساد پروتئینی را به تاخیر انداخته و بواسطه جلوگیری از تغییرات چربی ارزش غذایی خمیر ماهی را حفظ می نماید . از نظر خواص ضد اکسیدانی عصاره موسیر دارای اثرات قوی تری نسبت به عصاره زردچوبه بود اما از نظر خواص حسی تفوت معنی داری بین عصاره موسیر و زردچوبه مشاهد نشد .

کلیدواژگان:  عصاره زردچوبه، عصاره موسیر، ماهی کپور منجمد  ،عمرماندگاری

مقدمه
ماهی و دیگر فرآورده­های دریایی از مهمترین تولیدات اقتصادی بسیاری از کشورها می­باشند(1). پرورش ماهیان گرمابی ( كپور ماهیان چینی شامل کپور معمولی، علفخوار، سرگنده و نقره ای )از سال ها پیش در كشور ما نیزآغاز گردیده كه علاوه بر تامین بخشی از پروتئین حیوانی و مرغوب مورد نیاز جامعه، اشتغالزایی خوبی را نیز به دنبال داشته است (3)‌. تولید ماهیان گرمابی  با توجه به سرعت رشد زیاد , پرورش راحت و بازدهی زیاد در سرتاسر دنیا رشد قابل ملاحظه ای داشته (2) و در ایران  طی دهه گذشته از حدود 26900 تن در سال 1374 به بیش از 97 هزارتن در سال1384 رسیده است (3) . متاسفانه میزان تقاضا و  مصرف این ماهیان به تناسب میزان تولید آنها رشد چندانی نداشته است. . فصل برداشت کپور ماهیان از استخر های پرورش، به مدت تقریباً 4 تا 6 ماه از سال بوده که  از اواسط پائیز تا اوائل بهار همزمان با وفور انواع ماهیان دریائی در بازار ها انجام می گیرد(4).در چنین شرایطی توجه به صنایع تبدیلی راهگشا بوده و با تولید محصولات جدید نیمه آماده وآماده مصرف و نگهداری آنها با روش های مختلف، امکان عرضه تدریجی این محصولات در تمام طول سال فراهم  میشود  و در نتیجه از عرضه یکباره ماهیان پرورشی و افت ناگهانی قیمت آنها و بالطبع متضرر شدن پرورش دهندگان ماهی جلوگیری خواهد شد.

ماهی كپور نقره ای (Silver carp) یا فیتوفاگ (Phytophage) که به غلط ماهی آزاد پرورشی نیز گفته می شود با نام علمی Hypophthalmichthys molitrix   اغلب 85-50 درصد تركیب را در سیستم پلی كالچر ماهیان گرمابی کشور بخود اختصاص میدهد. چون این ماهی از حلقه اول زنجیره غذایی تغذیه می نماید تولید آن مقرون به صرفه است و می توان ادعانمود كه ماهی کپور نقره ای مهمترین گونه پرورشی ماهیان گرمابی در ایران می باشد .

گوشت این ماهیان دارای تمامی امینو اسیدهای ضروری بدن انسان بوده و حدود 80% از اسیدهای چرب روغن آن را اسیدهای لینولئیک، لینولنیک و آراشیدونیک تشکیل می دهند (5)

علی رغم تمامی چالش های موجود بر سر راه افزایش تولید تا حد تامین نیازهای رو به رشد و همچنین مزایای پرورش كپور ماهیان، صحبت درباره توسعه فزاینده و انبوه كپور ماهیان كاری دشوار است. فقط در چین، جایی كه پرورش كپور ماهیان از حدود 2500 سال پیش آغاز گردیده، این صنعت رشدی قابل ملاحظه و با سرعت خارق العاده داشته است. به نحوی كه تولید از حدود 8/1 میلیون تن   در سال 1984 به بیش از 8 میلیون تن در سال 2002 رسیده است(6) و در ترکیه تولید کپور ماهیان  در طول  سال های 1994 تا 2001  از 687 تن در سال به 1994 تن افزایش یافته است (2).

علیرغم ارزش تغذیه ای بالای این ماهیان، متاسفانه به دلیل پاره ای مسائل از جمله ویژگی های ذاتی، مانند دشواری آماده سازی اولیه و داشتن استخوان های ریز، عرضه، مصرف و به دنبال آن توسعه صنعت پرورش آنها با مشكل جدی مواجه شده است. به ویژه وجود استخوان های ریز و سوزنی شكل موجب گردیده كه عرضه این ماهی  در بخش ها و اقشار خاصی از جامعه محدود گردیده و عرضه آن به صورت فیله شده و آماده مصرف با مشكل مواجه باشد(7).

مشكل استخوان های ریز و سوزنی شكل در فرآورده های كنسروی و همچنین فرآورده های خمیری ( minced ) مانند انواع برگر، كوفته و كباب لقمه وجود ندارد. درجه حرارت های بالای مورد استفاده در كنسرواسیون موجب نرم شدن استخوان ها و بی خطر شدن آنها می گردد. در فرآورده های گوشت چرخ شده  نیز بخش اعظم استخوان ها توسط دستگاه استخوان گیر(  Deboner) جدا شده و معدود استخوان های رد شده نیز تا اندازه ای ریز می گردند كه به هیچوجه قابل لمس و تشخیص نمی باشند(2).

چربی ماهیان منبع مهمی از اسیدهای چرب غیراشباع با چند پیوند دوگانه امگا3 و به طور عمده (Docosahexaenoic Acid) DHAو(Eicosapentaenoic Acid) EPAاست (8). نقش DHA در رشد سلول­های مغزی در طول بارداری و شبکیه چشم و نقش EPA در جلوگیری از ظهور بیماری قلبی به اثبات رسیده است(9). اما از طرفی چربی ماهیان به دلیل داشتن مقدار قابل توجهی از اسیدهای چرب با چند پیوند دوگانه (PUFA) در مقابل فسادهای ناشی از اکسیداسیون بسیار حساس می­باشند(10). عدم استفاده از تکنیک­های مناسب نگهداری ماهیان و محصولات دریایی منجر به تغییرات سریع در شاخص های شیمیایی، بیوشیمیایی و میکروبیولوژی محصول گردیده که پدیده پیچیده  فساد ماهی را به دنبال دارد(11).

اکسیداسیون در غذا به وسیله وجود انواع مختلف واكنش­ها و در نتیجه تشكیل رادیكال­های آزاد، هیدروپراكسید­ها و محصولات دیگر فساد می­باشد (12). غذاهای گوشتی در نتیجه برهم كنش (interaction) انواع مختلف رادیكال­ها و یا از طریق اكسیداسیون چربی محصول فاسد می­شوند. واكنش انواع اكسیژن، مانند رادیكال هیدروكسی (HO˙)، آنیون سوپر اكسید (¯O2˙) و رادیكال­های آلوكسیل (ROO˙) قادر به اكسیداسیون لیپیدها و پروتئین­ها هستند(13) . تركیبات فرار حاصل از شكسته شدن، واكنش اكسیداسیون و واكنش هیدرولیتیك چربی ها ( هیدروپراكسیدها، آلدئیدها، كتون ها، اسیدهای چرب و …) بو، طعم، رنگ، بافت، ارزش غذایی و به طور كلی كیفیت را دستخوش تغییر كرده و باعث عدم مطلوبیت برای مصرف كنندگان این منبع مهم غذایی می­شود. اقداماتی در جلوگیری و یا به تعویق انداختن فساد ماهی­ها و فرآورده­های آن گزارش شده است كه از آن جمله می­توان به كنترل درجه حرارت و كاهش آن، كنترل­های بهداشتی لازم در محل فرآوری (GMP ) ، بسته بندی تحت خلاء Vacuumpackaging))، بسته بندی در اتمسفر اصلاح شده (Modifiedatmospherepackaging) و افزودن آنتی­اكسیدان اشاره  نمود (8).

آنتی­اکسیدان­ها سالیان متمادی است که به عنوان ترکیبات افزودنی به غذا مورد استفاده قرار گرفته­اند. در واقع آنتی اکسیدان­ها از طریق   واکنش با رادیکالهای آزاد  واکنش های زنجیرهای اکسیداسیون را  پایان میدهند (14)  و با  کاهش سرعت اکسایش چربی­ها(10) ، سبب افزایش میزان ماندگاری مواد غذایی و بهبود پایداری چربی ها  و غذاهای چرب و به تبع آن جلوگیری از افت خصوصیات حسی و ارزش تغذیه­ای آن­ها می­گردد(15) .

تلاش‌های زیادی مانند استفاده از مواد شیمیایی سنتزی به عنوان عوامل  ضداکسیدان و ضد میکروبی جهت كنترل رشد میكروبی و كاهش شیوع مسمومیت‌های غذایی و فساد