د- سؤال­های تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………………… 6
ه- فرضیه های تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………………… 6
و- روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 7
ز- ساختار تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 7
بخش اول: كلیات: مفهوم ومبانی………………………………………………………………………………. 8
فصل اول: محیط زیست و اهمیّت آن…………………………………………………………………………. 10
مبحث اول: مفهوم، انواع و جایگاه محیط زیست درنظام حقوقی…………………………………………………………………….. 10
گفتار اول: مفهوم محیط زیست وانواع آن………………………………………………………………………………………………………. 10
بند اول: تعریف محیط زیست……………………………………………………………………………………………………………………….. 10
بند دوم:­ انواع محیط زیست………………………………………………………………………………………………………………………….. 12
الف- محیط طبیعی……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 13
ب- محیط مصنوعی……………………………………………………………………………………………………………………………………… 13
ج- محیط اجتماعی………………………………………………………………………………………………………………………………………. 14
بند سوم: حقوق محیط زیست در ایران واسناد بین­المللی………………………………………………………………………………… 15
الف- حقوق محیط زیست درایران………………………………………………………………………………………………………………… 15
ب- حقوق محیط زیست دراسناد بین­المللی…………………………………………………………………………………………………… 19
گفتار دوم: جرایم زیست محیطی…………………………………………………………………………………………………………………… 24
بند اول: تعریف جرایم زیست محیطی…………………………………………………………………………………………………………… 25
بند دوم: انواع جرایم زیست محیطی……………………………………………………………………………………………………………… 25
الف- جرایم زیست محیطی علیه اجزای جاندار محیط زیست……………………………………………………………………….. 26
ب- جریم زیست محیطی علیه اجزای غیر جاندار محیط زیست…………………………………………………………………… 26
ج- جرایم زیست محیطی مشترك…………………………………………………………………………………………………………………. 26
بند سوم: جرایم علیه محیط زیست در نظام حقوقی ایران و اسناد بین­المللی…………………………………………………….. 27
الف- جرایم علیه محیط زیست در نظام حقوقی……………………………………………………………………………………………. 28
ب- جرایم علیه محیط زیست در اسناد بین­المللی………………………………………………………………………………………….. 30
مبحث دوم: اهمیّت محیط زیست از منظر آموزه­های گوناگون……………………………………………………………………….. 31
گفتار اول: در دیدگاه حكمت متعالیه و دین اسلام………………………………………………………………………………………….. 31
بند اول: دیدگاه حكمت متعالیه………………………………………………………………………………………………………………………. 31
الف- نظریه وحدت هستی در حكمت متعالیه………………………………………………………………………………………………… 32
ب- حیات طبیعت در حكمت متعالیه ……………………………………………………………………………………………………………. 33
ج- حشر طبیعت در حكمت متعالیه………………………………………………………………………………………………………………. 34
بند دوم: دیدگاه دین اسلام…………………………………………………………………………………………………………………………….. 35
الف- قرآن كریم……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 36
ب- عقل………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 39
ج- سنت …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 41
د- اجماع……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 45
گفتار دوم: در دیدگاه فلاسفه و ادیان غیراسلامی……………………………………………………………………………………………. 47
بند اول: دیدگاه فلاسفه………………………………………………………………………………………………………………………………….. 47
الف- فلسفه اخلاقی انسان   گرا………………………………………………………………………………………………………………………. 48
ب- فلسفه اخلاقی طبیعت گرا………………………………………………………………………………………………………………………. 49
بند دوم: دیدگاه ادیان غیراسلامی…………………………………………………………………………………………………………………… 49
الف- یهودیت………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 50
ب- مسیحیت……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 50
ج- زردتشت………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 50
د- هندوئیسم………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 51
فصل دوم: عوامل جرم زا، پیشگیری و اهمّیت آن…………………………………………………………. 51
مبحث اول: مفهوم عوامل جرم زا واهمّیت آن………………………………………………………………………………………………… 52
گفتاراول: تعریف عامل و انواع آن…………………………………………………………………………………………………………………. 52
بند اول: تعریف عامل جرم زا و فرق آن با عناوین مشابه………………………………………………………………………………. 53
الف- تعریف عامل جرم زا……………………………………………………………………………………………………………………………. 53
ب- فرق عامل با سایر عناوین………………………………………………………………………………………………………………………. 53
1- علّت……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 53
2- سبب……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 53
3- انگیزه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 54
4- شرط……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 54
بند دوم: انواع عوامل جرم زا…………………………………………………………………………………………………………………………. 54
الف- عوامل فردی (درونی)………………………………………………………………………………………………………………………….. 54
ب- عوامل بیرونی (اجتماعی)………………………………………………………………………………………………………………………. 55
1- عوامل اجتماعی شخصی………………………………………………………………………………………………………………………….. 56
2- عوامل اجتماعی عمومی…………………………………………………………………………………………………………………………… 56
گفتار دوم: اهمیت شناسایی عوامل و فرایندهای جرم زا…………………………………………………………………………………. 57
بند اول- درمان بزهكار به جای انتقام جویی………………………………………………………………………………………………….. 58
بند دوم- استحكام بخشیدن بنیان جانواده………………………………………………………………………………………………………. 58
بند سوم- فراهم كردن محیط های سالم…………………………………………………………………………………………………………. 59
مبحث دوم: پیشگیری از جرم و اهمیّت آن ……………………………………………………………………………………………………. 59
گفتار اول: مفهوم پیشگیری از جرم و انواع آن………………………………………………………………………………………………… 59
بند اول: مفهوم پیشگیری از جرم……………………………………………………………………………………………………………………. 61
الف- تعریف عام………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 62
ب- تعریف خاص………………………………………………………………………………………………………………………………………… 62
بند دوم: انواع پیشگیری از جرم در مفهوم خاص……………………………………………………………………………………………. 63
الف- یشگیری اجتماعی……………………………………………………………………………………………………………………………….. 63
ب- پیشگیری وضعی……………………………………………………………………………………………………………………………………. 65
گفتار دوم: اهمیت پیشگیری ازجرم………………………………………………………………………………………………………………… 67
بند اول: دلایل نظری آن………………………………………………………………………………………………………………………………… 68
الف- پیشگیری در مکتب تحققی و نظریه عقلانی بودن…………………………………………………………………………………. 68
ب- پیشگیری در نظریه‌های جامعه ‌شناسی…………………………………………………………………………………………………….. 69
ج- پیشگیری در نظریه­ی مدیریت ریسک جرم……………………………………………………………………………………………… 69
د- پیشگیری در اندیشه‌های مارکسیستی……………………………………………………………………………………………………….. 70
و- پیشگیری در نظریه‌های جرم‌شناسی واکنش اجتماعی………………………………………………………………………………… 70
بند دوم: پیشگیری از جرم در نظام حقوقی ایران…………………………………………………………………………………………….. 71
الف- پیشگیری از جرم در قانون اساسی………………………………………………………………………………………………………… 73
ب- پیشگیری در سایر قوانین………………………………………………………………………………………… 74
بخش ­دوم: عوامل مؤثردر وقوع جرایم زیست محیطی و راهكارهای پیشگیری ازآن…………….. 75
فصل اول: عوامل مؤثر در وقوع جرایم زیست محیطی………………………………………………….. 77
مبحث اول: عوامل سیاسی وفرهنگی……………………………………………………………………………………………………………… 77
گفتار اول: عوامل سیاسی……………………………………………………………………………………………………………………………….. 77
بند اول: ضعف­ ناكارآمدی تدابیرنظارتی و­مبارزه باجرایم علیه محیط زیست ازسوی مسؤلان دولتی­وغیردولتی..78
بند دوم: ناكافی، غیرمجرب و آموزش ندیده بودن مأموران حفاظت از محیط زیست……………………………………….. 80
بند سوم: كاستی­ها و خلاء­های سیاستگذاری جنایی………………………………………………………………………………………… 81
بند چهارم: ناهماهنگی میان ارگان­های دولتی در احداث پروژه­ها و طرح­های گوناگون…………………………………….. 83
بند پنجم: وقوع جنگ، انقلاب و كودتا………………………………………………………………………………………………………….. 85
گفتار دوم: عوامل فرهنگی…………………………………………………………………………………………………………………………….. 87
بند اول: پدیده مهاجرت و توریسم(گردشگری) …………………………………………………………………………………………….. 88
بند دوم: كم و بی­سوادی………………………………………………………………………………………………………………………………… 90
بند سوم: كوتاهی رسانه و مطبوعات جمعی در تبلیغ و اطلاع رسانی به آحاد مردم………………………………………….. 91
مبحث دوم: عوامل اقتصادی و سایرعوامل…………………………………………………………………………………………………….. 93
گفتار اول: عوامل اقتصادی……………………………………………………………………………………………………………………………. 93
بند اول: بیكاری و عدم اشتغال……………………………………………………………………………………………………………………….. 95
بند دوم: تورم و افزایش قیمت­ها در بازار……………………………………………………………………………………………………….. 96
بند سوم: فقر و عدم توانایی مالی مردم در تأمین مایحتاج ضروری زندگی………………………………………………………. 97
گفتار دوم: سایرعوامل…………………………………………………………………………………………………………………………………… 99
بند اول: عدم آگاهی مردم ازاثرات زیان بار تخریب محیط زیست…………………………………………………………………… 99
بند دوم: تولید، پخش و انتشار مواد خارجی به اجزای غیرجاندار محیط………………………………………………………… 100
بند سوم: قاچاق موادسوختی و اثرات بیولوژیكی آلودگی ناشی ازآن………………………………………………………………. 102
بند چهارم: تولید سموم كشاورزی غیراستاندارد و یا استفاده نابه جا از آن………………………………………………………… 104
بند پنجم: عدم مدیریت زباله­های بیمارستانی، ساختمانی و غیره………………………………………………………………………. 105
بند ششم: عدم شناسایی مسؤلیت كیفری اشخاص حقوقی در زمینه جرایم زیست محیطی……………………………….. 107
فصل دوم: راهكارهای پیشگیری از جرایم علیه محیط زیست…………………………………………………………. 109
مبحث اول: راهكارهای ناظر بر عوامل سیاسی و فرهنگی……………………………………………………………………………….. 109
گفتاراول: راهكارهای ناظر بر عوامل سیاسی…………………………………………………………………………………………………… 109
بند اول: پیش بینی و تقویت تدابیر نظارتی و كنترلی ناظر بر حفاظت از محیط زیست……………………………………… 110
بند دوم: ضرورت به كارگیری نیروهای انسانی و مجرب و آموزش دیده………………………………………………………… 111
بند سوم: اصلاح و تقویت سیاست­های جنایی موجود درباره محیط زیست…………………………………………………….. 113
بند چهارم: تلاش برای از بین بردن زمینه­های نا­امنی و نا­آرامی در كشور…………………………………………………………. 115
گفتاردوم: تدابیر ناظر بر عوامل فرهنگی…………………………………………………………………………………………………………. 118
بند اول: سروسامان دادن بر پدیده مهاجرت و توریسم(گردشگری)…………………………………………………………………. 118
بند دوم: از بین بردن ریشه­های جهل و بی­سوادی…………………………………………………………………………………………. 120
بند سوم: دقت و تلاش گسترده رسانه­های جمعی دراطلاع رسانی عمومی………………………………………………………. 122
مبحث دوم: تدابیر ناظر بر عوامل اقتصادی و سایر…………………………………………………………………………………………. 124
گفتار اول: تدابیر ناظر بر عوامل اقتصادی………………………………………………………………………………………………………. 124
بند اول: اشتغال زایی و از بین بردن ریشه­های بیكاری…………………………………………………………………………………….. 124
بند دوم: ثبات بخشی قیمت­های اجناس و كالاهای ضروری مردم…………………………………………………………………… 127
بند سوم: در نظرگرفتن حمایت­ها و كمك­های مالی برای افراد نیازمند……………………………………………………………. 128
گفتار سوم: سایر راهكارها……………………………………………………………………………………………………………………………… 130
بند اول: افزایش و تقویت آگاهی مردم از اثرات زیان بار محیط زیست…………………………………………………………… 130
بند دوم: جلوگیری از پخش و انتشار مواد­ خارجی به اجزای غیرجاندار محیط……………………………………………….. 132
بند سوم: تلاش برای جلوگیری از قاچاق مواد سوختی و اثرات بیولوژیکی آن………………………………………………. 133
بند چهارم: استفاده از سموم کشاورزی استاندارد و استفاده به جا از آن…………………………………………………………….. 135
بند پنجم: مدیریت زباله­های بیمارستانی………………………………………………………………………………………………………….. 137
بند ششم: ایجاد مسؤلیت کیفری برای اشخاص حقوقی در جرایم زیست محیطی……………………………………………. 139
نتیجه گیری و پیشنهادها……………………………………………………………………………………………………………………………….. 142
الف- نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 142
ب- پیشنهادها………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 148
فهرست منابع و مأخذ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 152
الف- کتاب­ها……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 152
ب– منابع عربی…………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 154
ج- مقاله­ها و مجله­ها…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 156
د- پایان نامه­ها………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 161
ه- تقریرات…………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 161
و- روزنامه­ها و خبرگزاری­ها………………………………………………………………………………………………………………………… 162
ز- سایت اینترنتی…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 162
ح- فرهنگ لغت فارسی………………………………………………………………………………………………………………………………… 163
ط- منابع انگلیسی…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 163

چكیده:

محیط زیست در ‌دو مفهوم به کار برده می­شود؛ یک، ­مفهومی که از علوم طبیعت ناشی می­شود و تحت عنوان محیط زیست طبیعی معرفی شده و دیگری، در تعامل با سازکارهای انسانی است که با عنوان محیط زیست انسانی از آن نام برده می­شود که هر دو عنوان فوق طیف گسترده­ای­ از موضوعات مختلف را تحت پوشش خود دارد. به همین دلیل حقوق کیفری محیط زیست جزئی یا کلی شامل مقرراتی می­شود که یا با ملاک­ها و یا با محک­های تأسیس مادی تأکید دارند.
هدف تحقیق بررسی و شناسایی علت شناختی عوامل مؤثر در ارتكاب جرایم علیه محیط زیست و سپس ارائه راهكارها و تدابیر غیر كیفری كنشی به منظور مبارزه با آن عوامل و موقعیت­ها در قالب جرم شناسی می­باشد و روش گردآوری مطالب، به صورت توصیفی تحلیلی و اطلاعات و داده­های مورد نیاز به روش اسنادی و کتابخانه­ به دست آمده است.
کشور ایران دارای نقاط قوت و پتانسیل­های بسیار زیادی در زمینه محیط زیست و حفاظت از آن و مردمانی مشتاق در جهت انجام برنامه­های زیست محیطی می­باشد که یقیناً با همت کارشناسان و مسئولین امر و مردمانی سرشار از عشق و معرفت به محیط زیست و طبیعتی پاک دور از دسترس نیست و باید اطلاع رسانی و آگاهی­ها را بالا برده و زمینه­های حضور کلان مردم در این امور را فراهم سازیم. از این رو، شایسته است كه تدابیر و روش­های دیگری جهت پیشگیری و یا كاهش امكان پیش آمد جنایی مربوط به جرایم زیست محیطی تحت عنوان روش­های پیشگیرانه غیركیفری و كنشی از طریق حذف و خنثی سازی مجازات و یا تغییر موقعیت­ها و یا عوامل یا فرایندهای جرم زا در قالب روش­های پیشگیرانه اجتماعی و وضعی را مورد پیش بینی قرارداد و اینكه به كارگیری و اعمال این روش­ها منوط به شناسایی آن عوامل و فرایندها و موقعیت­های مؤثر در ایجاد و تكوین جرایم علیه محیط زیست است. پس باید کوشش شود که متون مربوط به قانون حفاظت ­محیط زیست ساده تر شده و به سازمان حفاظت محیط زیست صلاحیتی تام و موثر در این زمینه اعطا گردد و سازمان­ها و نهادهای دیگر نیز ملزم به همکاری با این سازمان شوند .


واژه­گا­ن کلیدی: جرم شناسی، علت شناختی، پیشگیری، محیط زیست، جرایم، مجازات.


مقدمه
با نگاهی به آیات و روایات و سیره­ی اهل بیت (ع) روشن می­گردد که هیچ مکتبی مانند اسلام به طبیعت و محیط زیست اهمیّت نداده است. از سوی دیگر، قرآن کریم در بسیاری از آیات، انسان­ها را به مطالعه طبیعت و عناصر آن فراخوانده است­. همچنین، بسیاری از سوره­های قرآن کریم به نام یکی از عناصر طبیعت خوانده می­شود مانند: سوره­های شریفه بقره، رعد، نحل، نور، عنکبوت، نجم، فجر، شمس، حدید، لیل، قمر، تین، ناس و… خداوند منان، سرنوشت بشر را به گونه­ای رقم زده است که در دامان طبیعت رشد کند و به آن نیازمند باشد . طبیعت به شکلی خلق شده است که در خدمت انسان باشد و نیازهای او را برطرف کند.
با در نظر رفتن این نکته که به حکم قرآن کریم همه چیز در جهان آفرینش بر پایه­ی نظم و عدالت استوار است و هر چیزی به اندازه لازم آفریده شده است،[1] این نتیجه به دست می­آید که نابسامانی­های موجود در طبیعت و آلودگی­های زیست محیطی ناشی از بهره وری نادرست از طبیعت و منابع آن است.
فعالیت­های انسان برای رسیدن به رفاه و توسعه اقتصادی و اجتماعی، خود باعث تخریب محیط زیست شده است. این تخریب آن چنان در وضعیت آب و هوای کره زمین، دگرگونی ایجاد کرده که سلامتی و حیات او و سایر موجودات زنده را به خطر انداخته است. شرایط به وجود آمده به حدی وخیم است که امروزه از آن به عنوان «بحران محیط زیست» یاد می­شود . برای رهایی از این بحران باید به اصول اخلاقی و متون دینی به ویژه اسلام مراجعه کنیم، زیرا مبنای پیدایش بحران زیست محیطی کنونی، بحران اخلاق درمیان انسان­ها است.
در قرآن کریم از نابود کردن و تخریب محیط زیست به عنوان اعتداء (تجاوز) نام برده شده است و بر این اساس کسانی که رفتار ناشایست نسبت به محیط زیست داشته باشند، از رحمت و محبت خداوند محروم خواهند بود.(مائده86) درست است که خداوند طبیعت را مقهور انسان آفریده و ا نسان را به عنوان جانشین خود در زمین قرار داده است، اما این به آن معنا نیست که او آزاد باشد تا هر گونه که مایل است رفتار کند.
انسان در برابر خداوند و تمامی آفرینش مسئول است. او باید در برابر اراده­ی خداوند تسلیم باشد و با صلح و صفا در کنار طبیعت زندگی کند. به عبارت دیگر، انسانی که جانشین خداوند در زمین است باید همواره در راه حفظ و سلامت طبیعت بکوشد.
دین پژوهان اعلام کرده­اند که توجه به ارزش­های اخلاقی و مذهبی، تضمینی برای حفاظت از محیط زیست است. آن­ها معتقدند که انسان­ها علاوه بر اجرای قوانین باید استاندارد­های اخلاقی را نیز مراعات کنند تا به اهداف پایدار خود دست یابند. در دین اسلام حفاظت از محیط زیست که نسل امروز و نسل­های بعدی باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، یک وظیفه­ی دینی تلقی می­شود. خداوند، طبیعت را هدفمند و هدفدار خلق و تمام مخلوقات را به لحاظ کمیت و کیفیت به اندازه و متناسب آفریده است. مؤید این جمله را گفتار خداوند در قرآن کریم است که می­فرماید: «ما هر چه آفریدیم به اندازه آفریدیم[2]». یا در جای دیگر می­فرماید که: «زمین را هم بگستردیم و در آن کوه­های عظیم برنهادیم و از آن هر گیاه و نیک ، متناسب و موافق حکمت و عنایت برویاندیم.[3]» جهان هستی از نظم دقیقی برخوردار و تمامی مخلوقات در تعادل و تناسب و به اندازه آفریده شده­اند و هر