فهرست مطالب

عنوان                      صفحه

چكیده 1

مقدمه  2

فصل اول: كلیات   

1-1- هدف   4

1-2- پیشینه‌ی تحقیق  5

1-3- روش كار وتحقیق  6

فصل دوم: تعزیه‌ی عاشورایی  

2-1- مقدمه  7

2-2- معنی تعزیه  7

2-3- تاریخچه‌ی تعزیه  9

2-4- انواع تعزیه  12

2-4-1- تعزیه‌ی دوره 12

2-4-2- تعزیه‌ی زمینی  13

2-4-3- تعزیه‌ی زنانه  13

2-4-4- تعزیه‌ی مضحك   14

2-5- موسیقی در تعزیه  15

2-6- ویژگی‌های تعزیه نامه‌ها 16

2-6-1- منظوم و غنایی بودن  17

2-6-2- تراژیك یا حزن انگیز بودن  17

2-6-3- فراوانی و تنوع وزن‌ها و بحرها 17

2-6-4- دراماتیك بودن تعزیه‌ها 18

فصل سوم: ترجمه‌ی مقدمه‌ی كتاب   

3-1- پیش گفتار 19

3-2- مقدمه  21

فصل چهارم: مجالس    

4-1- مجلس اول: درآمدی بر قربانی كردن حضرت اسماعیل توسط حضرت ابراهیم  32

4-1-1- پیش درآمد مجلس اول  32

4-1-2- اشعار مجلس اول  36

4-2- مجلس دوم: مجلس عاق والدین، به حجره رفتن پیغمبر، در به روی خود بستن  46

4-2-1- پیش در آمد مجلس دوم  46

4-2-2- اشعار مجلس دوم  48

4-3- مجلس سوم: مجلس مهلت خواستن جناب سیدالشهداء از كوفیان بی حیا در زمین كربلا در شب عاشورا از شمر والدالزنا 68

4-3-1- پیش در آمد مجلس سوم  68

4-3-2- اشعار مجلس سوم  71

4-4- مجلس چهارم: در كیفیت شهادت وهب و وداع نمودن اهل بیت خود را و شهید شدن آن  111

4-4-1- پیش درآمد مجلس چهارم  111

4-4-2- اشعار مجلس چهارم  113

4-5- مجلس پنجم: مجلس شهادت حضرت عباس علی ارواحنا فداك   123

4-5-1- پیش درآمد مجلس پنجم  123

4-5-2- اشعار مجلس پنجم  125

4-6- مجلس ششم: شهادت جناب سید الشهداء ( صلوات الله علیه) در صحرای كربلای معلی  151

4-6-1- پیش درآمد مجلس ششم  151

4-6-2- اشعار مجلس ششم  154

4-7- مجلس هفتم: مجلس مرغی كه آمد به مدینه بر سر دیوار خانه‌ی فاطمه و شفا یافتن دختر یهودی از خون بال مرغ و مسلمان شدن هفتاد نفر از یهودی  189

4-7-1- پیش درآمد مجلس هفتم  189

4-7-2- اشعار مجلس هفتم  192

4-8- مجلس هشتم: خولی سر امام را به تنور نهادن و نزول پیامبر و فاطمه (س) 207

4-8-1- پیش درآمد مجلس هشتم  207

4-8-2- اشعار مجلس هشتم  209

4-9- مجلس نهم: زن نصرانی و آمدن او به زمین كربلای معلی و معجزات چند دیدن و مسلمان شدن او به دست فاطمه علیها السّلام  221

4-9-1- پیش در آمد مجلس نهم  221

4-9-2- اشعار مجلس نهم  223

4-10- مجلس دهم:سلیمان اعمش و شبیخون زدن به لشكر ابن زیاد علیه اللعنه والعذاب و بردن سرها را به دیر 240

4-10-1- پیش درآمد مجلس دهم  240

4-10-2- اشعار مجلس دهم  242

4-11- مجلس یازدهم مجلس درة الصدف   263

4-11-1- پیش درآمد مجلس یازدهم  263

4-11-2- اشعار مجلس یازدهم  264

4-12- مجلس دوازدهم: ظهری در مدینه عروسی كردن  288

4-12-1- پیش درآمد مجلس دوازدهم  288

4-12-2- اشعار مجلس دوازدهم  290

4-13- مجلس سیزدهم: قانیا پادشاه فرنگ   310

 

4-13-1- پیش درآمد مجلس سیزدهم  310

4-13-2- اشعار مجلس سیزدهم  311

4-14- مجلس چهاردهم امیر تیمور 334

4-14-1- پیش در آمد مجلس چهاردهم  334

4-14-2- اشعار مجلس چهاردهم  335

4-15- مجلس پانزدهم: امام جعفر صادق  342

4-15-1- پیش درآمد مجلس پانزدهم  342

4-14-2- اشعار مجلس پانزدهم  344

فصل پنجم: فرهنگ اعلام 

5-1- فرهنگ اعلام  357

فصل ششم: نتیجه گیری و پیشنهادات   

6-1- نتیجه گیری  362

6-2- پیشنهادات   365

منابع و مآخذ  366

  چكیده

 

قیام امام سوم شیعیان به همراه خاندان و دوستدارنش وشكل گیری واقعه‌ی عظیم عاشورا در صحرای تفتیده‌ی كربلا، در گذر قرنهای متمادی تأثیری بس شگرف وعمیق در ادبیات ملل مسلمان به ویژه ادبیات فارسی ایران زمین پدید آورد و باعث به وجود آمدن گونه ی خاصی از روایت و نمایش به نام تعزیه شد ؛ گرچه تعزیه از دیرباز در ادبیات و میان مردم ایران به شكلی متفاوت وجود داشته است اما چند سال پس از حادثه‌ی كربلا، تعزیه نامه در ادبیات منظوم فارسی زبانان جایگاه ویژه ای یافت . تعزیه گونه ای نمایشی وآهنگین است كه در طی آن افرادی با پوشش ویژه وقایع دهه‌ی اول محرم را كه با اسطوره وافسانه درآمیخته شده است؛ به نمایش می گذارند.

 این رساله كه تحت عنوان « مقدمه ، تصحیح انتقادی و تعلیق نسخه‌ی خطی سوگنامه‌ی فاجعه‌ی كربلا» ارائه شده است تصحیح نسخه‌ی گردآوری شده توسط لیتن است كه طی 15 مجلس وقایع عاشورا را در قالب تعزیه بیان می کند ؛ ودر پی آن است تا جایگاه ویژه‌ی تعزیه وتعزیه سرایی را كه در طی دوران ( آل بویه تا اواخر قاجاریه ، احمد شاه قاجار) نمود آشكارتری داشته است؛ نشان داده وضمن پیش درآمدهایی كه در ابتدای هر مجلس تعبیه شده توضیحات لازمه‌ی همان مجلس را بیان می دارد كه شامل معرفی شخصیت های بارز، تفكیك افسانه ، اسطوره وحقیقت، بیان اوزان قطعات نخستین ، گوشه های استفاده قالبهای شعری، شرح لغات وابیات مشكل، فرهنگ اعلام و انتقادات مربوطه است .

واژه های كلیدی: امام حسین(ع) حضرت زینب(س) ، حضرت عباس(ع) ، شهادت ، تعزیه .

مقدمه

خداوند متعال از میان خلقش پیامبران و اولیایی را برگزید، و از میان آن بندگان صالحش ذبیح‌هایی برای خود انتخاب كرد؛ به گواهی سخنان اهل عصمت، حضرت یحیی فرزند زكریا (ع)، حضرت اسماعیل فرزند حضرت ابراهیم(ع)، عبدالله بن عبدالمطلب پدرخاتم پیامبران و حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) فرزند حضرت علی (ع) از جمله‌ی این قربانیان هستند؛ لكن از میان این قربانیان بریده شدن سر تنها برای حضرت یحیی و حضرت امام حسین (ع) مقدر شد و آسمان نیز چهل روز برای این دو ذبیح گریست.

اما بریده شدن سر سید و سالار شهیدان حسین بن علی(ع) با لب‌های خشكیده و عطشان در صحرای سوزان كربلا از چنان عظمتی برخوردار است؛ كه هم قبل از شهادتش پیامبران و اوصیای پیشین را در ماتم خود نشانده است، و هم بعد از شهادتش تا قیامت اشك را بردیدگان همه‌ی ائمه (ع) و مؤمنان و دوستداران آن حضرت جاری ساخته است.

 توجه به این نكته كه امام حسین (ع) فرد بی یار و مظلومی بوده كه برای بخشیده شدن امت گناهكار به درگاه خداوند باری به شهادت رسیده است همه‌ی ساحت عاشورا نیست؛ بلكه عاشورا سرشار از حماسه، زیبایی، عقلانیت، تدبیر و اندیشه‌‌ی سرور جوانان اهل بهشت و یارانش و عاطفی‌ترین صحنه‌های بارش عشق و ایمان و ایثار است.

در كنار اعجاز اولیاء و مصیبت‌های وارد شده بر سایر ائمه (ع)، واقعه‌ی عاشورا در گذر قرن‌های متمادی تأثیری بس شگرف در ادبیات ملل به ویژه ملل مسلمان و ادبیات فارسی داشته است؛ كه خود باعث به وجود آمدن گونه‌ی خاصی از روایت و نمایش به نام تعزیه شد و اكنون تنها نمایش جدی جهان اسلام است. اشاعه‌ی‌ فرهنگ عاشورایی و گسترش مفاهیم كربلایی مهمترین عامل به وجود آمدن تعزیه نامه‌ها و ادبیات نمایشی در ایران زمین بوده است؛ به گونه‌ای كه كربلا در تعزیه‌ها مكانی از پیش انتخاب شده است؛ مكانی كه از ازل كاركرد آن روشن است.

آن چه نگارنده را برآن داشت تا به تصحیح نسخه‌ی گردآوری شده توسط لیتن آلمانی بپردازد پی بردن به هدف مشخص و سیاست معین حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) در آن حادثه‌ی بزرگ و نهضت عظیم بوده است؛ در عین حال كه امام (ع) به خوبی از پایان كار خود و همراهانش آگاهی داشته است؛ باز هم زنان و كودكان را در این سفر پر مخاطره با خود همراه كرده است؛ موضوع قابل بررسی دیگر در این اثر تفكیك افسانه، اسطوره و حقیقت ماجراهای كربلا در تعزیه‌ها است.

به منظور دریافت این مهم مقدمه‌ی كتاب ترجمه گردید، نسخه‌ی خطی تصحیح و برای ارائه‌ی تصویری گویاتر از واقعه‌ی كربلا برای هر مجلس یك پیش در آمد نگاشته شد؛ با توجه به وقایعی كه در كربلا اتفاق افتاده است؛ مجلس‌های كتاب از نظم خاصی برخوردار نبوده اند؛ با توجه به وقایع، تنظیم و طبقه بندی گردیدند؛ برای پی بردن به اوزان هر مجلس با توجه به ضیق وقت چون امكان تقطیع همه‌ی ابیات وجود نداشت به تقطیع دوبیت اول از هر مجلس بسنده گردید؛ در فصل پنجم برای معرفی شخصیت‌ها فرهنگ اعلام نگاشته شد.

قالب غالب در سرودن این اشعار مثنوی بوده است؛ موارد محدودی كه به جز قالب مثنوی بوده؛ ضمن اشعار به آن اشاره شده است.

 نقش تعزیه‌ها در حفظ و حراست از موسیقی انكار ناپذیر است و با توجه به این كه غنا در اسلام پذیرفته نیست؛ تعزیه مطمئن‌ترین سنگری بوده كه موسیقی اصیل ایرانی را حراست نموده است؛ پس در هر مجلس غالب دستگاه‌ها و مایه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی مورد بررسی قرار گرفت.

«ذکر این نکته لازم است اشعاری که در بعضی از جاهای پایان نامه در میان مجالس نیامدهاند و یا ناقص میباشد به این دلیل است که در خود نسخه خطی نیامده بودند و تعداد انگشت شماری از کلمات نیز برای این حقیر قابل خواندن نبودند»

نهایتاً این رساله در شش فصل تنظیم گردیده است:

فصل 1- مقدمه و كلیات

فصل 2- تعزیه‌ی عاشورایی

فصل 3- ترجمه‌‌ی مقدمه‌‌ی كتاب

فصل 4- مجالس كتاب

فصل 5- فرهنگ اعلام

فصل 6- نتیجه گیری و پیشنهادات.

1-1- هدف

هدف از گردآوری رساله، در مرحله ی اول، تصحیح نسخه‌ی خطی است كه در مبحث تعزیه 15 مجلس منظوم را جمع آوری نموده و برای مدتی طولانی و طی سالهای گذشته در كشور آلمان مضبوط بوده است.

پس از این به محتوای نسخه‌ی خطی می‌پردازد. كه وقایع محرم سال 61 هجری را در قالب تعزیه بیان می کند.

واقعه‌ای تاریخ ساز كه طی آن خاندان عصمت و زادگان پاكی و تقوا در برابر فاسقان زورگوی زمان صف آرایی كرده و با قلت نیرو در برابر دریای كفر شیطان صفتان از ایمان خود دفاع كرده و نام خود را بر بلندای تاریخ ثبت نمودند.

یزیدیان بی دین كه نقاب دینداری چهره‌ی مزدورشان را برای چند صباحی پوشانید اما در گذر زمان نقاب‌هایشان فرو افتاد و فطرت حقیقت جوی انسان‌های آینده بر ارزش‌های برخاسته از حادثه‌ی عاشورا صحه نهاد و در این میان روی یزیدیان برای همیشه سیاه و پلید شد.