تامل مجدد در ممنوعیت‏های مقرر در حقوق مالکیت فکری چه‏بسا آن‏ها را به فرصت‏هایی تبدیل کند. هدف این پژوهش تاملی مجدد در مورد مهندسی معکوس است، روشی که در ظاهر بسترساز شبیه‏سازی و سرقت است. در این پژوهش تلاش شده تا ضمن توجه به ابعاد و آثار فنی این روش، تا حد امکان مباحث اقتصادی و حقوقی مطروح پیرامون آن بررسی شوند. تنها از رهگذر این مباحث است که خواننده به قدرت مبانی نیاز به شناسایی حق مهندسی معکوس پی خواهد برد. تفاوت مبانی فوق در هر یک از صنایع، اقتضای اتخاذ رویکرد مناسب در هر یک از آن‏ها دارد. تعیین حدود و قلمروی مجاز مهندسی معکوس در سه شاخه‏ی حقوق مالکیت فکری بخشی از پژوهش حاضر را به خود اختصاص داده چراکه چالش اصلی در برابر شناسایی این حق را مقتضیات حقوق مالکیت فکری دانسته‏اند. پژوهش حاضر نشان خواهد داد که مهندسی معکوس فی‏نفسه متضمن نقض حق یا نقض اساسی حق از منظر حقوق مالکیت فکری نیست و نگرانی ناشی از امکان سرقت و شبیه‏سازی با استفاده از اطلاعات ناشی از مهندسی معکوس، با اتخاذ سیاست‏هایی نظیر نظارت بر اقدامات پس از مهندسی معکوس رفع خواهد شد.

واژگان کلیدی: مهندسی معکوس، اختراع، سرّ تجاری، حق مولف، نرم‏افزارهای رایانه‏ای

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات (طرح تحقیق)……………………………………………………………..1

1-1  تبیین موضوع و ضرورت تحقیق……………………………………………………………..2

1-2 هدف تحقیق و گروه‏های بهره‏بردار از نتایج تحقیق……………………………………………..5

1-3 سوالات تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………5

1-4 فرضیه‏های تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………………6

1-5 مواد و روش انجام تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………..6

1-6 جنبه‏های نوآوری و گستره‏ی تحقیق……………………………………………………………………………………………………7

1-7 سامانه‏ی پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………………8

فصل دوم : مفاهیم و مبانی………………………………………………..9

2-1  مفاهیم و

پیشینه……………………………………………………………………………………………………………………………….10

2-1-1 مفهوم و فرایند مهندسی معکوس……………………………………………………………………………………10

2-1-2 تمییز مهندسی معکوس از مفاهیم مشابه……………………………………………………………………….20

2-1-2-1 مهندسی معکوس و انتقال فناوری………………………………………………………………..20

2-1-2-2 مهندسی معکوس و مهندسی مجدد……………………………………………………………..21

2-1-2-3 مهندسی معکوس و کِرَکینگ………………………………………………………………………..23

2-1-2-4 مهندسی معکوس و جاسوسی صنعتی………………………………………………………….24

2-1-2-5 مهندسی معکوس و نسخه‏برداری………………………………………………………………….25

2-1-3 پیشینه‏ی مهندسی معکوس…………………………………………………………………………………………….27

2-1-3-1 پیشینه‏ی فنی………………………………………………………………………………………………..27

2-1-3-2 پیشینه‏ی حقوقی…………………………………………………………………………………………..33

2-2 مبانی شناسایی حق مهندسی معکوس………………………………………………………………………………………………36

2-2-1 مبانی فنی شناسایی حق مهندسی معکوس……………………………………………………………………37

2-2-1-1 فناوری و روش‏های دسترسی به آن……………………………………………………………..37

2-2-1-2 مزایا و ضرورت مهندسی معکوس…………………………………………………………………41

2-2-2 مبانی اقتصادی شناسایی حق مهندسی معکوس…………………………………………………………….45

2-2-2-1 مبانی اقتصادی شناسایی حق مهندسی معکوس در صنایع تولیدی سنتی…48

2-2-2-2 مبانی اقتصادی شناسایی حق مهندسی معکوس در صنعت نرم افزارها………54

2-2-3  مبانی حقوقی شناسایی حق مهندسی معکوس……………………………………………………………..66

2-2-3-1 مبانی حقوقی مندرج در اسناد بین المللی……………………………………………………67

2-2-3-2  مبانی حقوقی مبتنی بر نارسایی‏های مقررات حقوق مالکیت فکری…………..76

2-2-3-3 دکترین نخستین فروش………………………………………………………………………………..84

2-3 نتیجه‏گیری فصل دوم…………………………………………………………………………86

فصل سوم: اصول سیاستگذاری و قواعد حقوقی ناظر بر مهندسی معکوس………88

3-1 اصول و معیارهای سیاستگذاری در مورد مهندسی معکوس…………………………………91

3-1-1انتخاب سیاست براساس «روش مهندسی معکوس»………………………………………………………..92

3-1-2 انتخاب سیاست براساس «اقدامات پس از مهندسی معکوس»……………………………………….94

3-1-3 انتخاب سیاست براساس «هدف و ضرورت مهندسی معکوس»……………………………………..95

3-1-4 سیاست «محدودیت انتشار اطلاعات ناشی از مهندسی معکوس»………………………………….96

3-1-5 اصول سیاستگذاری………………………………………………………………………………………………………….97

3-2 حدود و قلمروی مجاز مهندسی معکوس……………………………………………………………………………………………98

3-2-1 حق مولف…………………………………………………………………………………………………………………………99

3-2-2 حقوق اسرار تجاری………………………………………………………………………………………………………..107

3-2-3 حقوق اختراعات…………………………………………………………………………………………………………….114

3-2-4 حقوق قراردادها……………………………………………………………………………………………………………..121

3-3 نتیجه‏گیری فصل سوم…………………………………………………………………………………………………………………….126

نتیجه گیری و پیشنهاد…………………………………………………….128

فهرست منابع…………………………………………………………….135

الف) منابع فارسی……………………………………………………………………………………………………………………………………..135

ب) منابع لاتین…………………………………………………………………………………………………………………………………………138 

 تبیین موضوع و ضرورت پژوهش

نظام حقوق مالکیت فکری که پیدایش آن معلول رشد و تکامل دانش انسانی و ظهور و پیشرفت تکنولوژی است، موجد حقوقی انحصاری برای پدیدآورندگان آثار فکری شده است. به این معنا که دارنده‏‏ی حق فکری، می‏تواند از یک سو از تمام حقوق ناشی از اثر خود به نحو انحصاری بهره‏برداری و از سوی دیگر برای استفاده دیگران از آن ممانعت ایجاد کند. علی‏رغم ویژگی انحصاری بودن این حقوق، برقراری تعادل بین منافع دارندگان حقوق فکری از یک سو و حق دسترسی عموم به اطلاعات و دانش از سوی دیگر که ماده 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر سال 1948 میلادی نیز موید آن است، منجر به شناسایی و وضع استثنائات و محدودیت‏هایی بر حقوق انحصاری فکری شده است. با این حال، همواره لزوم تفسیر مضیّق از چنین استثنائاتی مورد تاکید قانون‏گذاران قرار گرفته است.

گفته می‏شود مهندسی معکوس یا بازیابی و تشخیص اجزای یک محصول که به عنوان روشی شناخته شده برای کسب دانش، تاریخی به قدمت ساخته‏های دست بشر دارد، تحت شرایطی، از جمله چنین استثنائاتی است. مهندسی، استفاده خلاقانه از اصول علمی به منظور طراحی، ساخت و توسعه ابزار و محصولات است و به عبارت دیگر، فرایندی است که طی آن از اصول علمی به محصولی فکری، دست می‏یابند درحالیکه در فرایند مهندسی معکوس با بررسی یک محصول از پیش ساخته شده، به شناختن اصول فنی موجود در آن محصول و استفاده از آن‏ها در مهندسی‏های بعدی دست می‏یابند. با وجود آنکه مهندسی معکوس در نگاه اول به لحاظ اقتصادی، منجر به کاهش تمایل مشتریان به محصول اولیه شده، یک شیوه مناسب و شناخته شده برای کسب دانش محسوب می‏شود. این روش، از موضوعات مورد انتقاد و چالش‏برانگیز در برخی نظام‏های حقوقی و اقتصادی است که با گذشت زمان با تحولاتی نیز مواجه شده است.

مهندسی معکوس در بسیاری از صنایع و علوم کاربرد دارد. به عنوان مثال می‏توان به استفاده از آن در دی‏کامپایل کردن نرم‏افزارهای رایانه‏ای اشاره کرد. نرم افزارها حاوی دو نوع کد یا برنامه هستند. (1) برنامه یا کد مبدا[1] که متن برنامه‏های تهیه شده توسط برنامه‏نویس بوده و قابل فهم برای انسان است. (2) زبان یا کد ماشین[2] که برنامه یا کد قابل فهم توسط کامپیوتر بوده و