فصل اول : کلیات تحقیق

1-1-مقدمه…………………………………………………………………………………………………………….1

1-2- بیان مساله………………………………………………………………………………………………………3

1-3-اهمیت و ضرورت تحقیق……………………………………………………………………………………5

1-4- اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………7

1-4-1- هدف اصلی……………………………………………………………………………………………..7

1-4-2- اهداف فرعی…………………………………………………………………………………………..7

1-5- ویژگیهای منطقه مورد مطالعه…………………………………………………………………………8

1-5-1- موقعیت جغرافیایی…………………………………………………………………………………..8

1-5-2- معرفی سد ستارخان اهر…………………………………………………………………………10

1-6- محدودیتهای مطالعه……………………………………………………………………………………10

1-7- تعریف عملیاتی واژگان………………………………………………………………………………..11

فصل دوم : مبانی نظری و پیشینه تحقیق

2-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………………14

2-2- مبانی نظری…………………………………………………………………………………………….14

2-2-1- مفهوم تمایل…………………………………………………………………………………………14

2-3-مفاهیم و تعاریف مشارکت…………………………………………………………………………..14

2-3-1-انواع مشاركت………………………………………………………………………………………….18

2-3-2-انواع مشارکت از لحاظ موضوع ………………………………………………………………..19

2-3-3- رابطه مشارکت با توسعه………………………………………………………………………..22

2-3-4- مشارکت در توسعه طرح های آبی……………………………………………………………23

2-3-5-کارکردهای مشارکت………………………………………………………………………………23

2-3-6- ضرورت مشاركت در توسعه پایدار روستایی………………………………………….24

2-3-7- نقش مشاركت مردمی در توسعه پایدار روستایی…………………………………….25

2-3-8- انواع مشارکت محلی در توسعه روستایی……………………………………………….25

2-3-9- موانع و محدودیت های مشاركت در توسعه پایدار روستایی……………………..27

2-3-10- نقاط قوت مشاركت مردمی در پیشبرد اهداف توسعه روستایی پایدار………28

2-3-11- نظریه های اندیشمندان در مورد  مشارکت…………………………………………..29

2-4- پیشینه مشارکت در ایران…………………………………………………………………….31

2-4-1-مشارکت در مدیریت آبیاری قبل از اصلاحات ارضی در ایران…………………….31

2-4-2- روند مشارکت بعد از اصلاحات ارضی………………………………………………….31

2-4-3-روند مشارکت در مدیریت آبیاری بعد از انقلاب…………………………………….32

2-4-4- روند اصلاحات مدیریت آبیاری مشارکتی ………………………………………….33

2-5- پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………35

2-5-1 – مطالعات داخلی………………………………………………………………………………35

2-5-2-مطالعات خارجی……………………………………………………………………………..39

2-5-3- جمع بندی……………………………………………………………………………………40

فصل سوم : مواد و روشها

3-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………. 43

3-2- نوع و روش تحقیق……………………………………………………………………………43

3-3-جامعه آماری …………………………………………………………………………………….43

3-4- تعیین حجم نمونه و روش نمونه گیری………………………………………………44

3-5- ابزار و تکنیک های جمع آوری اطلاعات………………………………………………..46

3-6- ابزار پژوهش………………………………………………………………………………….46

3-7- متغیرهای تحقیق……………………………………………………………………………47

3-7-1- متغیر وابسته…………………………………………………………………………….47

3-7-2-متغیرهای مستقل…………………………………………………………………………47

3-8- فرضیات تحقیق …………………………………………………………………………49

3-9- قابلیت اعتماد و اعتبار ابزار اندازه گیری (پایایی و روایی)…………………..49

3-9-1-قابلیت اعتماد ابزار اندازه گیری…………………………………………………………49

3-9-2-اعتبار اندازه گیری (روایی) ابزار اندازه گیری …………………………………….50

3-9-3- اعبتار محتوا………………………………………………………………………………50

3-10- تجزیه و تحلیل داده ها…………………………………………………………..51

3-11- انتخاب مدل رگرسیونی……………………………………………………………..51

فصل چهارم : یافته های تحقیق

4-1- مقدمه …………………………………………………………………………………………..52

4-2 – نتایج توصیفی……………………………………………………………………………….52

4-2-1-وضعیت سنی بهره‌برداران…………………………………………………………….53

4-2-2- سابقه کشاورزی بهره‌برداران…………………………………………………………..53

4-2-3- وضعیت تحصیلی بهره‌برداران…………………………………………………….54

4-2-4- تعداد فرزندان بهره‌برداران…………………………………………………………….55

4-2-5- وضعیت جنسیت بهره‌برداران…………………………………………………………….55

4-2-6-شغل اصلی بهره‌برداران………………………………………………………………56

4-2-7- میزان مالکیت اراضی بهره‌برداران………………………………………………………..56

4-2-8- میزان درآمد کشاورزی بهره‌برداران………………………………………………………57

4-2-9- رضایت بهره‌برداران از وضعیت فعلی مدیریت آبیاری………………………….58

4-2-10- نگرش افراد در خصوص مشارکت در مدیریت آبیاری…………………………..59

4-2-11- ویژگیهای شخصیتی بهره‌برداران……………………………………………………63

4-2-12- وجود زمینه مشارکت در مدیریت آبیاری ………………………………………..67

4-3-نتایج استنباطی……………………………………………………………………………69

4-3-1-فرضیه شماره یک- ویژگیهای فردی بهره‌برداران………………………………….69

4-3-2-فرضیه شماره دو- ویژگیهای اقتصادی بهره‌برداران…………………………………72

4-3-3-فرضیه شماره سه- رضایت بهره‌برداران از وضعیت فعلی مدیریت آبیاری…….. 73

4-3-4- فرضیه شماره چهار- نگرش افراد در خصوص مشارکت در مدیریت آبیاری…..74

4-3-5-فرضیه شماره پنج- ویژگی‌های شخصیتی بهره‌برداران…………………75

4-3-6-فرضیه شماره شش- وجود زمینه مشارکت در مدیریت آبیاری……………..76

4-4- نتایج برآورد مدل لاجیت…………………………………………………………..77

4-5-نتایج آزمون فرضیه‌ها ………………………………………………………………………….84

فصل پنجم : خلاصه ، نتیجه گیری و پیشنهادات

5-1-مقدمه…………………………………………………………………………………………85

5-2- خلاصه…………………………………………………………………………………………..85

5-3- نتیجه گیری…………………………………………………………………………………86

5-4- پیشنهادات………………………………………………………………………………………..89

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………..91

ضمائم………………………………………………………………………………………………………96

چکیده:

آب از جمله مهمترین عوامل در بقای بشر محسوب می‌شود. محدودیت مطلق این ماده حیاتی به عنوان یک منبع تجدید شونده و قرار گرفتن بخش قابل توجهی از اراضی کشور در مناطق خشک و نیمه خشک، موجب گردیده بخش کشاورزی هر‌روز با محدودیت بیشتر منابع آبی مواجه باشد لذا مدیریت منابع آبی و حفظ و نگهداری آن برای کشور حیاتی محسوب می‌شود. برای تحقق این امر، مشارکت بهره‌برداران در مدیریت آبیاری بسیار ضروری است. تحقیق حاضر در اراضی پایاب سد ستارخان شهرستان اهر صورت گرفته و هدف اصلی آن  تبیین عوامل موثر بر تمایل  بهره‌برداران به مشارکت در مدیریت بهره‌برداری و نگهداری شبکه آبیاری بود. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه بهره‌برداران اراضی پایاب سد ستارخان شهرستان اهر با 1624نفر بهره‌بردار می‌باشد که تعداد بهره‌برداران مورد نیاز برای حجم نمونه با استفاده از فرمول تصحیح شده کوکران محاسبه شده و از طریق نمونه‌گیری طبقه‌ای و انتساب متناسب تعداد 260 بهره‌بردار انتخاب شدند. این تحقیق به روش پیمایشی انجام شد. ابزارگرد‌آوری داده‌ها پرسشنامه و مصاحبه بود. پایایی پرسشنامه تحقیق با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ(78/0) قابل قبول بود. نتایج مطالعه نشان‌داد که 5/77 درصد از بهره‌برداران دارای تمایل به مشارکت در مدیریت آبیاری بوده و 5/22 درصد فاقد تمایل بودند. بین تمایل به مشارکت و متغیرهای میزان مالکیت اراضی، میزان درآمد کشاورزی، تعداد فرزندان، شغل اصلی و جنسیت رابطه معنی‌دار وجود دارد. نتایج رگرسیون لاجیت نشان داد که نزدیک 80 درصد از تغییرات متغیر وابسته را نگرش بهره‌برداران در زمینه مشارکت، فردگرایی، میزان رضایت از وضعیت فعلی مدیریت آبیاری و اعتماد به نفس تبیین کردند.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

آب از جمله موثرترین و کاراترین عوامل در بقای بشر محسوب می‌شود که اهمیت آن در نگرش جدید جهانی به عنوان یک كالای مهم اقتصادی- اجتماعی و نیاز اولیه انسان مرتباً درحال افزایش است. محدودیت مطلق این ماده حیاتی به عنوان یک منبع تجدید شونده و قرار گرفتن بخش قابل توجهی از اراضی کشور در مناطق خشک و نیمه خشک، موجب گردیده بخش کشاورزی هر روز با محدودیت بیشتر منابع آبی مواجه باشد. لذا با توجه به شرایط اقلیمی خشک ایران، پژوهش و برنامه‌ریزی در زمینه حفظ و نگهداری از منابع آب برای توسعه کشور امری حیاتی محسوب می شود.

ایران با متوسط سالانه نزولات جوی 260 میلی لیتراز کشورهای خشک جهان و با منابع آب محدود می‌باشد. بر اساس آمارهای موجود، بخش کشاورزی با 92 درصد مصرف از 93 میلیارد متر مکعب آب استحصالی به عنوان بزرگترین مصرف کننده آب کشور محسوب می شود(زارعی‌دستگردی، ‌1388). مطالعات نشان می دهد که متاسفانه کارایی آبیاری در بخش کشاورزی 30 درصد می‌باشد به عبارت دیگر از 90 میلیارد متر مکعب آبی که در اختیار این بخش قرار می‌گیرد فقط 27 میلیارد متر مکعب آن مورد استفاده قرار می‌گیرد(اسفندیاری و بیات، 1387) .

در ایران نظام بهره‌برداری و تشكل و مشاركت مصرف كنندگان آب در بهره‌برداری از منابع آب، از پیشینه غنی برخوردار است. به این ترتیب كه تشكل‌های مصرف كنندگان آب در چارچوب بنه‌ها، خیش‌ها و ساختارهای مشابه آن تشكیل شده و افزون بر مدیریت مصرف آب، به عنوان قوی‌ترین نظام اجتماعی تولیدی، عملا دیگر فعالیت‌های جمعی را نیز رهبری می نمودند(پورزند، 1387). پس از اصلاحات ارضی كه موجب از بین رفتن تشکل‌های یاد شده و نظام ارباب رعیتی شد مشكلاتی در توسعه و مدیریت منابع آب بوجود آمد كه جای خالی این تشکل‌ها  احساس گردید. به دنبال این مشكلات دولت جهت پر كردن جای خالی این تشكل‌ها اقدام به ایجاد شرکت‌های متعددی  مانند  شركت‌های تعاونی روستایی، شركت‌های سهامی زراعی و شركت‌های تعاونی تولید روستایی نمود.  این شرکت‌ها در عمل موفقیت چندانی بدست نیاوردند و دولت به ناچار  مدیریت توزیع و مصرف آب را به عهده گرفت. با اجرای پروژه‌های عمرانی و بدست گرفتن وظایف نگهداری و بهره‌برداری پروژه‌ها توسط دولت و كنارگذاشته شدن كارگزاران محلی و بها ندادن و بی‌توجهی به نیروهای فعال منطقه كه به راحتی می‌توانستند نگهداری و بهره‌برداری این تأسیسات را انجام دهند، دولت ناچار شد بار سنگین هزینه‌های سرمایه‌گذاری، نگهداری و بهر ه‌برداری آنها را تحمل نماید. این فرآیند اگرچه اقتدار دولت را به همراه داشت اما مشكلات فراوانی گریبان‌گیر شبكه‌های آبیاری و زهكشی شد(عربی و محبی، 1387). از جمله این مشکلات که در شبكه‌های آبیاری و زهكشی وجود دارد می توان  نگهداری ضعیف سیستم آبیاری، اتلاف آب و فقدان انگیزه جهت صرفه‌جویی در مصرف آب را نام برد(حیدریان، 1384). لذا جهت رفع مشکلات فوق راه‌حلی که اکثر کشورها از آن استفاده کرده و می کنند، مدیریت مشارکتی آبیاری است.

مدیریت مشارکتی را بایستی به عنوان یك فرایند ظرفیت سازی دانست كه جامعه محلی را قادر می‌سازد برای توسعه برنامه‌ریزی و مدیریت بهره‌برداری، مسئولیت‌های بیشتری را بپذیرد. مشارکت بهره‌برداران درمدیریت شبکه‌های توزیع آب در جهان از اهمیت بالایی برخوردار است به طوری که سازمانهای مسئول با بررسی زمینه‌های همکاری و مشارکت بهره‌برداران در مدیریت آبیاری وشناسایی و تقویت عواملی که موجب افزایش تمایل و انگیزه آنها در این امر می‌شود موجبات مشارکت هر چه بهتر بهره‌برداران را فراهم می‌کنند. در کشور ما نیز طی برنامه‌های پنج ساله دوم، سوم،‌چهارم و پنجم توسعه کشور به این امر تأکید خاص گردیده است .

یکی از طرح‌های آبی که در استان آذربایجان‌شرقی اجرا شده است طرح سد و شبکه ستارخان شهرستان اهر می‌باشد که در راستای سیاست کلی سازمان آب استفاده از مشارکت بهره‌برداران در مدیریت بهره‌برداری و نگهداری شبکه از اهمیت بسیاری برخوردار است . با توجه به وجود مشکلات متعدد در این شبکه تحقیق حاضر به تبیین عوامل موثر بر تمایل بهره‌برداران به مشارکت در مدیریت بهره‌برداری و نگهداری شبکه آبیاری در اراضی پایاب سد ستارخان پرداخته تا با شناسایی عوامل موثر بر تمایل بهره‌برداران به مشارکت و جلب مشارکت بهره‌برداران در مدیریت شبکه‌های آبیاری از مشکلات عدیده‌ای که در این شبکه‌ها وجود دارد کاسته شده و شاهد بهبود بهره‌وری آنها باشیم.

2-1- بیان مسئله

مسئله اصلی این پژوهش مشارکت و تمایل بهره‌برداران به مشارکت در مدیریت آبیاری می باشد. تجارب جهانی مشارکت کشاورزان در مدیریت شبکه‌های آبیاری در دهه‌های اخیر در سطح جهانی و به ویژه درکشورهای