دكتر امید علی مسعودی
 
شهریور 1392
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

پژوهش حاضر بررسی رابطه بین استفاده از شبكه‌های اجتماعی و  گرایش  دینی كاربران عضو شبکه های اجتماعی را با استفاده از روش پیمایشی مورد مطالعه قرار داده است. این پژوهش در دانشکده هنر های زیبا دانشگاه تهران و در بین دانشجویان رشته­ها و دوره­های مختلف تحصیلی این دانشکده انجام گرفته است.

تحلیل یافته‌های این مطالعه كه گرایش دینی كاربران در در پنج حیطه‌ی احساس، باور و اعتقاد،انجام مناسک، پایبندی به ارزش‌ها و اعتقادات دینی مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دهد نشان از آن دارد که شبکه های اجتماعی به عنوان اساسی ترین رغیب رسانه های سنتی نقش مهمی در زندگی امروز ایفا می نمایند و بیش از هر رسانه سنتی برای خود جا باز کرده اند.

به نظر می­رسد پذیرش زندگی و حضور در این شبکه­ها اجتناب ناپذیر است اما با برنامه ریزی نهاد های تصمیم گیر و  آسیب شناسی جامع و استفاده از همه­ی ظرفیت­های ارتباطی می­توان از آن به عنوان یک فرصت و بستر مناسب در جهت تقویت و نشر ارزش های دینی و مذهبی بهره جست.

كلید واژه‌ها: اینترنت؛ شبكه‌های اجتماعی؛ فیس‌بوك؛ دین؛ گرایش دینی

فهرست مطالب

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­__________________________________________________

– فصل اول: كلیات تحقیق

مقدمه   ……………………………………………………………………………………………………………….  06

1-1) بیان مسأله   ………………………………………………………………………………………………   13

2-1)  اهمیت و ضرورت انجام پژوهش   ……………………………………………………………. ………  .16

3-1) اهداف پژوهش   ………………………………………………………………………………………..   20

1-4) سؤالات پژوهش   ………………………………………………………………………………………   21

5-1) فرضیه‌های پژوهش   …………………………………………………………………………………  .. 23

6-1) كاربران پژوهش   ………………………………………………………………………………………. 23

7-1) محدودیت‌های پژوهش   ……………………………………………………………………………. .. .. 24

– فصل دوم: ادبیات و مبانی نظری تحقیق

مقدمه   …………………………………………………………………………………………………………….  25

1-2) پیشینه تحقیق   ……………………………………………………………………………………… …. 26

2-2) مفاهیم نظری   ……………………………………………………………………………………….. .  28

3-2) مبانی نظری   ………………………………………………………………………………………….   63

4-2) چارچوب نظری   …………………………………………………………………………………….. .. 98

– فصل سوم: روش اجرای تحقیق

مقدمه   ……………………………………………………………………………………………………………  126

1-3) روش پیمایشی و كاربرد آن   ………………………………………………………………………….   128

2-3) جامعه آماری و واحد تحلیل   ………………………………………………………………………….   129

3-3) روش نمونه‌گیری و حجم نمونه   ………………………………………………………………………   132

4-3) اعتبار و پایایی تحقیق   ……………………………………………………………………………….   133

5-3) روش و ابزار گردآوری اطلاعات   …………………………………………………………………….. 134

6-3) روش تجزیه و تحلیل اطلاعات   …………………………………………………………….. ……….  135

7-3) ضریب اطمینان در پژوهش   …………………………………………………………………. ……..  135

8-3) تعریف نظری و عملی مفاهیم و مقوم‌های تحقیق   ………………………………… ………………….  135

– فصل چهارم: یافته‌های تحقیق

1-4) جداول و تحلیل توصیفی داده‌ها   …………………………………………………………. ………….. 136

2-4) جداول و تحلیل آزمون سؤالات تحقیق   ……………………………………………….. ……………..  151

– فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادها

مقدمه   ………………………………………………………………………………………………………….   209

1-5) نتایج حاصل از یافته‌های تحقیق   ………………………………………………………… …………… 210

2-5) پیشنهادات   ………………………………………………………………………………………… ..  212

3-5) پیشنهادات کاربردی  …………………………………………………………………..                         216

4-5) پیشنهادات  برای مطالعات بعدی…………………………………………………………………. .             219    

-1مقدمه:

انسان ها در حالی به قرن بیست و یکم گام نهاده اند که ارتباطات جهان را تسخیر کرده و کتاب، رایو، فیلم و ماهواره و اینترنت به گونه ای احوال آنها را به همدیگر پیوند داده است که برای زیستن به دنبال شیوه ها و ابزار های جدید هستند.

یکی از دستاورد های عصر ارتباطات آگاهی یافتن مردم از باور های دینی و گرایش های دینی دیگران است که با از میان رفتن سد ها و فاصله ها بیشاز هر زمان دیگری با ادیان و مذاهب دیگر آشنا هستند. (توفیقی ، حسین: 1390)

بشر امروزی به ویژه نسل جوان به مدد رسانه های نوین ارتباطی، شیوه های متفاوتی را جهت حفظ رابطه ی خود با دوستان و آشنایان، برقراری رابطه های جدید و انتشار افکار تجربه می کند.آدمی قدرت این ابزار های ارتباطی را به منظور تامین نیاز های ارتباطی خود به خدمت گرفته است.

سایت های شبکه ی اجتماعی، از جمله رسانه های نوینی هستند که بستر مناسبی برای حفظ روابط آفلاین، ایجاد روابط آنلاین و بسط دادن این روابط به زندگی واقعی فراهم کرده اند.

نتایج تحقیقات نشان داده است که سبک ها و رفتار های ارتباطی کاربران سایت های شبکه اجتماعی از فرهنگ ها و ملل مختلف، به دلیل نگرش ها و ارزش های فرهنگی متفاوت فرق دارد. به عبارت دیگر افراد تحت تاثیر فرهنگ های حاکم در جامعه در جامعه ی خود دست به رفتار های ارتباطی در شبکه های اجتماعی آنلاین می زنند.

تكنولوژی‌های نوین ارتباطی که به واقعیت انکارناپذیر زندگی بشر امروز تبدیل شده است دنیای نوینی را رقم زده که فضای مجازی و شبکه های اجتماعی از مصداق مهم آن هستند.تکنولوژی های امروز که در عرصه های مختلف نمود خود را به نمایش گذاشته ابعاد مختلف زندگی انسان را در عرصه های دینی ، اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی و … تحت تاثیر قرار داده است.

اصولا فناوری همواره زندگی انسان ها را تحت تاثیر قرار داده و بهره برداری از آن هم موجب سادگی امور و در ابعاد گسترده آن  استفاده موجبا شکل گیری ابعاد پیچیده اجتماعی و فرهنگی می شود.

اختراع خط، تكنولوژی چاپ، تلگراف، تلفن و تكنولوژی كامپیوتر را می‌توان در همین راستا ارزیابی كرد؛ چرا كه هر‌یك به نوبه خود با تغییراتی كه به‌همراه آوردند، باعث دگرگونی در زندگی بشر شدند. رسانه‌های نوین اطلاعاتی و در رأس آن اینترنت ، موجب نوسازی فرآیندهای اجتماعی است . این تکنولوژی تمام جنبه‌های زندگی مردم را تحت الشعاع قرارداده است. (جهانگرد، 1384: 3)

هرچند که انسان‌ها به طور معمول در مقابل هر گونه تغییری مقاومت می‌کنند ولی باید این مهم را پذیرفت که مواجهه با این تغییرات گریزناپذیر است و این مقاومت‌ها نیز شکسته‌خواهد شد و به همین علت باید همواره خود را برای این تغییرات که به سرعت و شتابان نیز صورت می‌پذیرد، آماده کرده و با یک شناخت خوب نسبت به میزان تأثیر هر یک از این تغییرات، اثرات سوء آن را به حداقل ممکن برسانیم. ُ

با رشد شتابان تكنولوژی‌های ارتباطات و اطلاعات، به ویژه اینترنت و انتقال پرشتاب فعالیت‌ها به زندگی فردی و جمعی انسان؛ فضاهای سایبر و محیط‌های مجازی، اهمیتی روزافزون یافته و مجازی شدن را به نیروی محرك تغییر محیط زندگی انسان و از آن مهم‌تر به عامل اصلی تغییر الگوهای فكری و رفتاری و به معنایی دقیق‌تر “وجود انسان” تبدیل كرده‌است. ( اوحدی، 1380: 9 )

همان‌طور كه جامعه شناس انگلیسی، آنتونی گیدنز[1]  ( 1999 ) یاد‌آور می‌شود، هرچه این تغییرات نه‌تنها ” در بیرون از اینجا ” اتفاق می‌افتد بلكه ” در اینجا نیز اتفاق می‌افتد – در خانه‌هایمان و درون سرهای ما -، و در اینكه ما چگونه دنیا و جایی كه در آن هستیم، می‌بینیم. بنابراین، ما همه مسؤولیم تا در مورد تجربیاتمان از این تغییرات فرهنگی بیاندیشیم و بحث كنیم. واقعیت این است كه نمی‌توان نسبت به این تغییرات بی‌تفاوت بود. بنابراین مهم است كه بدانیم كه چگونه این تغییرات می‌تواند تعاملات انسانی هر روزه‌ی ما را تحت تأثیر قرار دهد. مهم‌تر اینكه برای تمام كسانی‌ كه وارد دنیای كار می‌شوند لازم است تا نظرات خردمندآن‌های راجع به اینترنت داشته باشند.

( تربتی،1389:12)

کشورهای جهان سوم و در حال توسعه مثل ایران نیز در مسیر رشد تکنولوژیک خود همواره تحت تاثیر این شرایط بودند. از زمان حکومت قاجار و شکست ایران در مقابل قشون روس نیز بکارگیری از فناوری ها در عرصه های مختلف به مقوله اساسی در تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه ایرانی تبدیل شد.

رشد روزافزون سواد و افزایش مهاجرت های ایرانیان به کشور های اقلیم فرنگ زمینه و بستر روزافزون استفاده از فناوری های جدید و همچنین درک دستاوردهای ان سامان در زمینه استفاده از قانون و زندگی و سیاسی و اجتماعی مردم اروپا در بلند مدت، منجر به تغییر ذائقه‌ی ارتباطی عموم جامعه می‌شود.

اندیشمندان و صاحب نظران علوم اجتماعی و ارتباطات بر این باورند كه تركیب و همگرایی، فن‌آوری‌های ارتباطاتی و تجدید ساختار نظام سرمایه‌داری در دهه‌های اخیر، سبب گشایش مرحله‌ی تازه‌ای در تاریخ جوامع بشری شده‌است. مرحله‌ای كه با اصطلاحاتی نظیر جامعه فراصنعتی[2]، جامعه شبكه‌ای[3]، جامعه اطلاعاتی[4]، جامعه پست‌مدرن[5]، جامعه مجازی[6]  و امثالهم توصیف و تبیین شده است. “ویژگی‌های این جامعه نو را می‌توان پدیده‌هایی از جمله اقتصاد اطلاعاتی جهانی، هندسه متغیر شبكه‌ای، فرهنگ مجاز واقعی، توسعه حیرت انگیز فناوری‌های دیجیتال، خدمات پیوسته و نیز فشردگی زمان و مكان، برشمرد”     ( كاستلز، 1380: 15 )

در سال‌های اخیر “شبکه‌های اجتماعی مجازی” با سرعتی بینظیر گسترش یافته‌اند. پایگاه‌های مجازی مای اسپیس فیس بوک[7] ،  فیس بوک[8]  ، فایو های[9] ، فرندستر[10] ، یوتیوب[11] ، فیلکر[12] ، اورکات[13]  و تویتر[14] مشهورترین این شبکه‌ها هستند که فضایی جذاب را برای ارتباط شبکه‌ای در فضای مجازی میان کاربران اینترنت و عمدتاً از نسل جوان، فراهم آورده و در مدت زمانی کوتاه به سرعت رشد کرده‌اند. به عنوان مثال FaceBook با توجه به اعلام خبرگزاری ایسنا تا سپتامبر سال 2012 بیش از یک میلیاردکاربر فعال دارد.(ایسنا،  09/09/1391)

شبکه‌های اجتماعی گرچه به نظر می پاید از ابزارهای ساده برای نوشتن و به اشتراک گذاری اطلاعات بهره می برند ولی از چنان جذابیت و تاثیرگذاری در دنیای مدرن برخوردار هستند که میلیون ها نفر هر هفته و هر ماه به برای استفاده از این جذابیت ها و خدمات متقابل به عضویت آنها در می آیند.

بی‌شك شبكه‌ی اجتماعی فیس‌بوك را می‌توان مهمترین شبكه‌های اجتماعی دانست که بیش از سایر شبکه ها در خدمت کابران اینترنتی قرار گرفته است . این شبکه چنان تاثیر عمیقی برای کاربران بجا گذاشته است که حضور در آن به به نوعی کلا و وجاهت اجتماعی در بین نخبگان و همچنین عامه مردم تبدیل شده است و یكی از راه‌های برقراری ارتباط با دوستان، همكاران و آشنایان می‌باشد.

با نفوذ بیشتر این شبكه در بین ایرانیان هر چند در ابتدا با تقویت ابعاد عاطفی و احساسی بیان شده بود، اما از طریق و نوع رویه خود شبكه‌ی فیس‌بوك می‌توان حدس زد كه تغییراتی در این رویه انجام‌گرفته و خواهدگرفت. شركت فیس‌بوك با ورود كاربران ایرانی، افغانی و تاجیكی تصمیم به اضافه كردن زبان فارسی به جمع زبآن‌های این سایت گرفت، هر چند كه هنوز در جمع كاربران فارسی‌زبان كمتر استفاده می‌‌گردد(مزینانی، کاظم 1389 دانشگاه سوره).

یكی از مهم‌ترین ابعاد زندگی انسان كه از این پدیده تأثیرات عمیقی را پذیرا خواهد شد، بعد دینی و گرایش دینی است. دین[15] یكی از مهم‌ترین مسائل جوامع می‌باشد. بی‌گمان می‌توان گفت كه دین از نیازهای روانی انسان و پیش‌نیاز هر گونه زندگی جمعی است.

از سوی دیگر امروزه جنبه‌های گوناگون مسأله‌ی دین از سوی متفكران و نظریه‌پردازان اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است. شرایط كنونی ارتباطات جهانی، توسعه و رشد تكنولوژی‌های مختلف، رویارویی مداوم فرهنگی و … سبب شده است كه مسأله‌ی هویت در ابعاد مختلف به موضوعی كانونی در بررسی‌های اجتماعی تبدیل شود. انقلاب اطلاعات و گسترش روز افزون تکنولوژی های ارتباطاتی نظیر شبکه های ماهوارهای و اینترنتی تاثیرات بسیاری  بر شئون اجتماعی،فرهنگی ،سیاسی و اقتصادی در جوامع جدید گذاشته است به نحوی كه بسیاری از اندیشمندان همچون امانوئل كاستلز و یا فرانك وبستر از پدیده ای به نام جامعه شبكه ای در دوره معاصر یاد كردند.

در این میان، شبكه‎‎‌های اجتماعی مجازی كه نسل جدیدی از وب سایت‌های اینترنتی هستند،كاربران اینترنتی را حول محور مشتركی به صورت مجازی  گرد هم جمع كرد و جوامع آنلاین را تشكیل داد.

شبكه‎‎های اجتماعی زیادی با موضوعاتی از قبیل انگیزه‎‎های حرفه‎ای و شغلی، دوست­یابی، علایق مشترك در حوزه‎‎های مختلف (سینما، ورزش، موسیقی)، زبان مشترك، ملیت مشترك، دین مشترك و غیره در فضای مجازی فعال هستند و هر كدام میلیون‏‎ها كاربر اینترنتی را جذب كرده اند. آمار‎های مربوط به رفتار كاربران اینترنتی نشان می دهد، گرایش به سایت ‎های شبكه اجتماعی در سراسر دنیا همچنان رو به رشد است و این سایت‌‎ها در آینده فضای مجازی و حتی فضای بیرون از نت نقش بیشتری خواهندداشت.

اما آنچه باعث شده است، چنین موضوعی در این مجال بررسی شود،آن است که این شبكه‎‎های اجتماعی در سال­‎های اخیر در زندگی آنلاین و آفلاین كاربران اینترنتی آن‎چنان تأثیرگذار بوده‌اند كه شكل‌‎های ارتباطات اجتماعی نیز از این رسانه‎‎های جدید تأثیر پذیرفته است. بهره گیری از این شبکه ها توسط معترضان سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی، حقوق بشر و …آن را از ابزاری که فقط کارکرد تفریحی و دوست یابی داشته، خارج ساخته است و به ابزاری برای پیگیری نیازهای مهم زندگی بشری تبدیل کرده است.

از این رو، مطالعه علمی درباره شبكه‎‎های اجتماعی در مراكز دانشگاهی و پژوهشی مورد توجه قرار گیرد. در كنار دانشكده‎‎های علوم كامپیوتری كه نخستین كار‎های پژوهشی درباره شبكه‎‎های اجتماعی در آن‎‎ها آغاز شده است، مباحث مربوط به شبكه‎‎های اجتماعی در حوزه‎‎های علوم سیاسی، علوم اجتماعی، علوم ارتباطات، روان شناسی، مطالعات فرهنگی و غیره مورد توجه قرار گرفته است.

از جمله مسائل اساسی شکل دهنده زندگی هر انسانی، داشتن تعریفی از خود، از معنای زندگی، هدف در زندگی و… است و با نگاهی اجمالی به معارف دینی می‌بینیم که یكی از کارکردهای اصلی دین در زندگی این است که با دادن جهان‌بینی الهی، معنا و هدف نهایی زندگی را برای انسان تبیین می‌کند و غایت مسیر حرکت او را نشان می‌دهد. حال اگر معنا و غایت زندگی فرد بر اساس جهان‌بینی دینی شکل گرفت، دیگر ابعاد زندگی فرد مثل ( شغل، جنسیت و…) به عنوان واسطه‌های دستیابی به آن هدف و در راستای آن معنا و غایت نهایی، جهت‌دهی خواهدشد. وقتی فرد، جهان‌بینی الهی پیدا می‌کند و مبداء و مقصد خود را می‌داند و پی می‌برد که برای چه آفریده شده‌است و غایت آفرینش او چیست؛ می‌تواند در مورد سایر مسائل زندگی بهتر تصمیم بگیرد. بنابراین، به‌نظر می‌رسد زندگی دینی در مرتبه‌ای بالاتر از سایر ابعاد زندگی قرار دارد و می‌تواند در شکل‌گیری سایر ابعاد هویتی فرد، نقش اساسی ایفاکند.

شاید بتوان گفت، گرایش دینی و  همچنین هویت دینی از مهم‌ترین عناصر ایجادكننده‌ی همگنی و همبستگی اجتماعی در سطح جوامع است که طی فرایندی با ایجاد تعلق خاطر به دین و مذهب در بین افراد جامعه، نقش بسیار مهمی در ایجاد و شكل‌گیری هویت جمعی دارد و به عبارتی عملیات تشابه‌سازی و تمایزبخشی را انجام می‌دهد. به طور مثال دین اسلام و مذهب شیعه، به طور هم‌زمان ضمن ایجاد تشابه دینی در بین افراد جامعه‌ی ایران، آن‌ها را از سایر ادیان جدا می‌سازد. در جامعه‌ی ایران برخلاف سایر جوامع (که به دنبال حاشیه‌ای کردن دین و برانداختن دینداران از اریکه قدرت و منزوی کردن آنان هستند)، با استفاده از نیروی مذهب در پنج قرن گذشته، حداقل سه انقلاب تمام‌ عیار را سامان داده‌اند. نخستین حرکت‌ها در سال 880 شمسی با انقلاب صفویان برپایه‌ی مذهب تشیع، دومین حرکت در سال 1285 شمسی با رهبری علمای طراز اول شیعه در انقلاب مشروطه و آخرین هم در انقلاب اسلامی سال 1357 شمسی با رهبری و هدایت مرجعیت شیعی شکل گرفت. (گودرزی، 1387: 50 )

در جامعه‌ی ما با توجه به آمار ارائه شده از سرشماری نفوس و مسکن سال 1390 از سوی مرکز آمار ایران به دلیل آنكه جوانان (علی‌الخصوص دانشجویان) درصد بالایی از جمعیت كشور را تشكیل می‌دهند؛ این مسأله در رابطه با  این قشر فرهیخته و آینده‌ساز كشور اهمیتی دو چندان می‌یابد؛ چرا كه چنین قشری در هر جامعه‌ای به لحاظ برخورداری از توان و انرژی فراوان قادر است تأثیر تعیین‌كننده‌ای بر آینده‌ی جامعه بگذارد.

اینترنت نیز یک پیشرفت مثبت در زندگی انسان ها بوده است. با ورود آن ارتباطات آسان تر شده است و انواع خدمات به وسیله آن صورت میگیرد. ما اسلام رو به عنوان دینی موافق با پیشرفت و علم قبول کردیم پس اسلام با اینترنت مخالف نیست.

اینترنت نیز به عنوان یک دنیای مجازی وجه های مثبت و منفی بسیاری دارد که اگر بخواهیم مقایسه کنیم در نهایت به نتیجه ای هم نمیرسیم چون معیارها متفاوت است.

مسئله جالبی که میتوان عنوان کرد این است که هرچه به جلوتر می رویم مشخص شدن افراد با ایمان به خدا و دین بیشتر می شود.

اینترنت به عنوان یک دستاورد بزرگ به افراد امکان انواع فعالیت ها را میدهد ، افرادی به دنبال یادگیری هستند  و برای آموختن به سراغ اینترنت می روند و افراد دیگر با هدف تفریح و یا کار و سرگرمی به  چت می پردازند پس در اصل میتوان اینترنت را به عنوان یک آزمایش برای انسان ها در نظر بگیریم.

مجتبی عباسی قادی در كتاب “تاثیر اینترنت بر هویت ملی”، دیدگاه صاحب‌نظران و اندیشمندان را در خصوص اثرات و تبعات ناشی از اینترنت به طور عام و تأثیرات هویتی آن به طور خاص، به سه دسته کلی تقسیم کرده‌است: دسته‌ی اول که  دیدگاه آن‌ها به جبرگرایی معروف است، اینترنت را ساختاری عینی و بیرونی و متصلب فرض می‌کنند که در چارچوب آن ذهنیت افراد شکل می‌گیرد و کاربران آن را در سیطره‌ی خود قرار می‌دهند و جبری را بر آن‌ها تحمیل می‌کنند. دسته‌ی دوم که دیدگاه آن‌ها به اراده‌گرایی معروف است، اینترنت را صرفاً به عنوان یک رشته امکانات محض در جهت تواناسازی فرد برای گردآوری انبوه اطلاعات و رشد کثرت‌گرایی می‌دانند. و بالاخره دسته‌ی سوم که دیدگاه آن‌ها به تکنورئالیسم معروف است، رویکرد بینابینی دارند؛ یعنی آن‌ها در عین اینکه ابعاد هستی شناختی فن‌آوری اینترنت را نادیده نمی‌گیرند، اما معتقدند که  این فن‌آوری تعیین کننده‌ی نهایی نخواهد بود. به بیان دیگر، آن‌ها در عین اینکه ظرفیت‌ها و توانایی‌های اینترنت را در نظر دارند، به آزادی عمل کاربران نیز توجه دارند.

ابزار و وسایل ارتباطی همچون کامپیوتر، اینترنت و شبکه های اجتماعی امکانات جدیدی فراهم کرده است که می توان از آن برای تبلیغ دین استفاده کرد.

بر اساس نظرسنجی موسسه بین المللی نظرسنجی زاگبی که به سفارش کلیسای کاتولیک درباره میزان معتقدان به مذهب انجام شده است، در طول پنج سال گذشته میزان افرادی که به خدا و مذهب و پیغمبر اعتقاد دارند، چهار درصد افزایش یافته است.(سخنرانی، دکتر پارسا عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت، 1390)

بر اساس همین نظرسنجی حجم مطالب مربوط به امور متافیزیک در مطالب آنلاین در چهار سال اخیر تقریبا سی درصد افزایش یافته است و خلاصه اینکه نمی توان گرایش روز افزون استفاده از مباحث مذهبی را در فضای واقعی، وب و ماهواره ای انکار کرد.

برخی از افراد با استفاده از این فضا به تحریف مباحث و مبانی دینی می پردازند، از این رو لازم است، علما و طلاب در این فضا حضور یابند و به مقابله با این تحریفات بپردازند.

از طریق فیس بوک به میزان زیادی از اطلاعات درباره استفاده کنندگان این سایت به ویژه در جهان عرب و اسلام استفاده می شود ولی بر اساس دیدگاه کارشناسان مسائل اجتماعی این امکانات و اطلاعات و به اشتراگ گذاری اطلاعات از طریق این سایت و ساینت های مشابه با چه هدفی صورت می گیرد.

هر کسی با امکانات فیس بوک آشنا باشد، از این که این امکانات به صورت رایگان در اختیار افراد قرار می گیرد متعجب می شود، از این رو به راحتی می توان دریافت پشت این ظاهر زیبا و فریبنده اغراض دیگری وجود دارد.

وقتی که کاربر روبروی شما درباره مسایل به عنوان مثال جنس مخالف با شما صحبت می کند بنابراین نمی توان به وی شبهه سیاسی داد از این رو فضا کاملا برای هرگونه جاسوسی آماده است. این درحالی است که دست اندرکاران چنین سایت های شبکه‌ای از این گفتگو به عنوان ابزاری برای رسوخ در درون روان انسان مقابل خود استفاده می کند.

1-2 بیان مسأله

با گسترش ضریب نفوذ اینترنت در ایران و جهان ، فضای مجازی هر روز گسترده تر و تاثیر گذارتر می شود.

و بعد از ابداع وب در سال 1990 ، اینترنت دو دوره طلایی را شاهد بوده است : عصر وب یک و عصر وب 2، در عصر اول وب ، فناورهایی کاربرد داشتند که عمدتا بر اساس مدل کلاسیک ارتباطات یعنی فرستنده، کانال و گیرنده کار می کردند ، اما عصر وب2 ویژگی هایی دارد که آن را از تمام رسانه هایی که تا کنون شاهدش بوده ایم منفک می کند ، وب 2 عمدتا مبتنی بر تولید محتوا توسط کاربران و مشارکت آنها در انتشار و باز انتشار و به اشتراک گذاری اطلاعات و محتوا است.

وب 2 به آن دسته از فناوری هایی اطلاق می شود که امکان مشارکت کاربر در تولید محتوا و به اشتراک گذاری اطلاعات شامل ، متن ، عکس ، فیلم ، لینک ، فایل و هر گونه داده دیگر را فراهم می آورند .

فناوری های وب 2 امکان تعامل گسترده میان کاربران اینترنت و تبادل سریع و گسترده اطلاعات میان آنها را فراهم می آورند . وب 2 دنیای کندوهای کاربران در محیط های مجازی است ، و شبکه های اجتماعی بخشی از فناوری های وب 2 هستند که درون آنها ، تعاملات کاربران و امکان ایجاد حلقه های دوستی ، گروه های رای دهی ؛ارتباطات افقی و سفارشی شدن صفحات وب فراهم می شود .

شبکه های اجتماعی مجازی به عنوان نماد وب 2 بخش عمده فضای مجازی را اشغال کرده اند و می توان اذعان کرد این شبکه ها مدل جدید از ارتباطات سایبری را بنیان گذاشته اند که تا کنون سابقه نداشته است .شبکه های اجتماعی محصول فناوری های وب 2 هستند .(خانیکی و بابایی،1390:96)

شبکه های اجتماعی مجازی جدیدترین و جذاب ترین فناوری اینترنتی هستند که حدود 78 درصد کاربران اینترنت عضو یکی از این شبکه ها می باشند با این وجود نهاد روابط عمومی در ایران هنوز با این فناوری جدید ارتباطی بیگانه است چرا که به دلیل پیچیده بودن و ناشناخته بودن و حساسیت های سیاسی و امنیتی در باره این شبکه ها هنوز یک مدل کاربردی مشخص برای نحوه استفاده روابط عمومی ها  از این شبکه تعریف و ارائه نشده است.(همان،97)

یکی از اولین تعاریف نسبتا جامع از فرهنگ در سال 1871 توسط تیلور ارائه شد. این مردم شناس انگلیسی اعتقاد داشت که فرهنگ عبارت است از مجموعه ی پیچیده ای از دانش ها، هنر ها، قوانین، اخلاقیات، عادات، و هر چه که فرد به عنوان عضوی از جامعه خویش فرا می گیر، تعریف می کند.

بر اساس این تعریف فرهنگ آموختنی است و از طریق رفتار های ارتباطی به اشتراک گذاشته می شود؛ بنابراین  می توانیم آن را به اعضائی که در شبکه های مشترک عضو هستند انتقال دهیم.

گیرتز[16] (1973)معتقد است که انسان حیوانی است که در شبکه هائی از مفاهیم و معانی که خود او ایجاد کرده است، زندگی می کند و هدف از تحلیل فرهنگ را مطالعه معانی به اشتراک گذاشته شده میان اعضای یک فرهنگ می داند.معانی اغلب درون یک بافت خاص قابل تفسیر هستند.آگاهی از اینکه چگونه فرهنگ بر افراد تاثیر می گذارد، می تواند با شناخت محیط جغرافیائی یا محیط زندگی وی شروع شود.

کریسپین ترلو در کتاب ارتباطات کامپیوتر – واسط آورده است؛ مادامی که تکنولوژی تکامل می یابد، ارتباط نیز تغییر می کند.(ترلو، 1387: 76)

نویسندگان این کتاب در نتیجه گیری تاثیر تکنولوژی اینترنت برتعامل اجتماعی و زندگی روزمره سه عامل را در نظر گرفتند:

چه کاری قرار است تکنولوزی انجام بدهد؟
تکنولوژی به مردم امکان انجام چه کاری را می دهد؟
واقعا تکنولوزی چه کارهائی انجام می دهند؟
بیل گیتس[17] رئیس و مؤسس آمریکایی شرکت مایکرو‌سافت، معتقد است تحت تأثیر فضاهای مجازی جدید که در آن تلویزیون‌ها و كامپیوترها به یک شبکه‌ی هوشمند جهانی مرتبط هستند، عناصر رفتاری انسان‌ها شکل خواهندگرفت و این شبکه‌ها ستون فقرات ساختار اجتماعی ما را تشکیل می‌دهند (کاریزی،1381: 329 ). فرهنگ مجاز واقعی تا حد واقعیت مجازی مورد قبول واقع می‌شود که استفاده‌ی مناسب از آن برای بالا بردن سطح دانش‌مان نیروی نهفته‌ی زیادی دارد. استفاده‌ی نادرست ممکن است زیان‌های زیادی به همراه داشته باشد (همان: 9) خصوصاً برای نسلی که درمقایسه با نسل ق نسبت دین و رسانه

نسبت دین و رسانه چیست ؟ این پرسشی است که محققان علوم اجتماعی، بسیار به آن اندیشیده و پاسخ های گوناگونی به آن داده اند.هر یک از این پاسخ ها بسته به خاستگاه محققان، با پاسخ های دیگر متفاوت بوده است؛ پاسخی که در جهان غرب به این موضوع داده شده به دلیل ماهیت سکولار آن با پاسخی که در کشور ما به آن داده شده است به دلیل رویکرد خاص خود به دین، بسیار تفاوت دارد.

سکولاریسم در غرب به گرچه تلاش کرده دین را از رسانه بزداید ولی هرگز نتوانسته به طور مطلق به این هدف نایل آید و دین در همان صورت مورد نظر در جهان سکولاریستی، در رسانه ها حضوری پررنگ دارد اما در نگاه سکولار، تعریف از دین تقلیل یافته و در یکی از اشکال ذیل بروز کرده است.

بر اساس این تفکر سکولار در جدائی دین و جامعه، دین، سلطه خود را بر جنبه های زندگی اجتماعی و عمومی از دست داده و به زندگی شخصی و خصوصی منحصر می شود.

به عبارت دیگر در این تفکر صورت های دینی به جای باورها و نهاد های دینی جایگزینی شده است به این معنی که دانش، رفتار و نهاد های مبتنی بر قدرت الهی، جای خود را به نوع انسانی دین می دهند.(باهنر، 21:1388)

استوارت هور در کتاب “دین در عصر رسانه” تشدید شدن رابطه دین و رسانه را در آغاز قرن بیست و یکم، این گونه تشریح کرده است: “در امتداد قرن بیست و یکم، دین و رسانه، روز به روز بیشتر به یکدیگر مرتبط می شوند. بخش اعظم مذهب و معنویت دوران معاصر از طریق رسانه ها درک می شود و رویدادها و نمادهائی مهم، با فراوانی و روافزون ظاهر می شوند.تنها در سال های اخیر شاهد پوشش وسیع رسانه ای رسوائی های کلیسا های کاتولیک امریکا و اروپا، درگیری های عمومی گروهای مذهبی درباره مسائل مربوط به هم جنس بازان، غلبه گفتمان های رسانه ای دین بر مبارزات سیاسی آمریکا و ظهور مجدد دین در حیات سیاسی و اجتماعی اروپا بوده ایم.

1-2-1 کاربران در ایران

ایران بر اساس آمار ارائه شده از سوی مرکز آمار ایران با بیش از  26 میلیون جوان بین 14 تا 29 سال به عنوان یکی از کشورهای جوان دنیا مطرح شده‌است . شناخت مقوله‌ی جوانی بیش از پیش با تأثیرات تکنولوژیكی عصرجدید به ویژه با راه‌اندازی شبکه‌ی جهانی اینترنت آمیخته است ، جوانان خود عاملین فعال و دخالت‌گر در محیط پیرامون خود هستند . آنان از شرایط پیرامون خود تفسیری دارند و برمبنای دریافت و تفسیر خود کنش‌هایشان را شکل می‌دهند . هیچ‌کس بیش از خود آن‌ها از معنای کنش و رمز و رموز آن‌ها آگاه نیست.

جوانان ممکن است این سؤال را بپرسند که تکنولوژی ارتباطاتی چه نقشی را در زندگی آنان بازی می‌کند؟ به ویژه اینترنت و شبكه‌های اجتماعی مجازی که جوانان را قادر به اتصال محلی، ملی و همین‌طور جهانی بطریق راه‌های ناموازی می‌سازد . امروز تحول و اثرات آن برکنش جوانان به ویژه جوانان دانشگاهی مسأله‌ی مهمی است که باید کارشناسانه بررسی و فواید و تبعات منفی آن در آینده‌ی دور و نزدیک مورد توجه قرار گیرد .

شبكه‌های اجتماعی اینترنتی یا مجازی، نسل جدید از پایگاه‌هایی هستند كه مورد توجه كاربران شبكه‌های اینترنت قرار گرفته‌اند. این شبكه‌ها در سال‌های اخیر به یكی از تأثیرگذارترین سرویس‌های ارائه شده در اینترنت و وب تبدیل شده‌اند و تحول شگرفی در نظام‌های اجتماعی ملل مختلف ایجاد كرده‌اند. این شبكه‌ها به گونه‌ای متفاوت مناسبات اجتماعی و فردی را دچار دگرگونی كرده‌اند به طوری‌كه نه تنها نهادهای اجتماعی – هم از حیث كاركرد و هم از حیث ماهیت – دستخوش تغییرات شده‌اند، بلكه این شبكه‌ها بخشی از هویت دینی كاربران و كل عالم ارتباطات را نیز دستخوش تغییر و تحول كرده‌است. به طوری‌كه گروهی از نویسندگان این تحول در عالم ارتباطات را مبدأ عصر جدیدی می‌دانند، عصری که از آن تحت عناوین مختلفی نظیر: ” دهکده جهانی ” (مک لوهان)، ” جامعه مدنی جهانی “(دیوید هلد)، ” مدرنیته دوم ” (اولریش بک)، ” جامعه شبکه‌ای ” (مانوئل کاستلز)، ” جهان رها شده ”  (آنتونی گیدنز)،  ” جامعه ارتباطی ” (جیانی واتیمو) و” مدرنیته سیال ” (زیگمون بومن) یاد می‌کنند.

از جمله اهداف ایجاد و توسعه‌ی شبكه‌های اجتماعی مجازی می‌توان به سامان‌دهی و پیوند گروه‌های اجتماعی مجازی بر محور مشتركات اعتقادی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، به اشتراك گذاردن علاقه‌مندی‌ها توسط اعضاء و گروه‌ها و ایجاد محتوا توسط آن‌ها و نیز توسعه‌ی مشاركت‌های اجتماعی و تعاملات انسان‌ها، اشاره كرد.

هر شبکه‌ی اجتماعی فرهنگ ارتباطاتی خاص خود را دارد. یعنی منش و گفتار مخصوص و منحصر به فرد برای خود برگزیده‌است . البته می‌توان شبکه‌هایی را یافت که فرهنگ ارتباطاتی تقلیدی برای خود برگزیده‌اند. فرد با عضویت در هر شبکه‌ی اجتماعی درگیر نوع خاصی از فرهنگ ارتباطاتی می‌شود که شامل برخورد، تکه کلام، اصطلاحات مخصوص، رفتار، تیپ شخصیتی و ظاهری و … است. بدون تردید میزان تأثیرپذیری فرد از این محیط صفر مطلق نخواهد بود. پس هر شبکه اجتماعی گرایش، رویکرد و هویت مطلوب خود را ترویج می‌کند. مثلا در سایت‌هایی مثل فیس بوک و فرند فید و توئیتر، کاربر در کنار اینکه عضو جامعه‌ی بزرگ سایت مورد نظر هست، در گروه و شبکه‌های اجتماعی کوچک‌تری نیز عضو می‌شود. هر کدام از این گروه‌ها وابستگی خاص خود را دارند و به طبع فرهنگ ارتباطاتی مخصوص. بنابراین چه بسا فرد در تأثیر پذیری از فرهنگ ارتباطاتی این گروه‌ها بر خود لازم می‌بیند که گرایش ها، اعتقادات و هویت ارتباطاتی(سبک و هویت کنش‌های کلی فرد در ارتباط با دیگران) خود را تغییر دهد. هرچند این تغییر هویت موقت و محدود به زمان و مکان خاصی باشد. ولی بدون تردید در هویت واقعی فرد بی‌تأثیر نخواهدبود. به‌طور کلی همه‌ی اجزای یک شبکه‌ی اجتماعی که فرد با آن در تعامل است در ضمیر ناخود آگاه فرد تأثیر می‌گذارد. گرایش دینی ارتباطی فرد نیز چیزی نیست که به ضمیر ناخودآگاه مرتبط نباشد. نگرش‌های متفاوت از سوی مخاطبان، سیاستگزاران و دولتمردان به مقوله‌ی شبكه‌های اجتماعی و سعی در مسدود و محدود كردن میزان دسترسی به برخی از این شبكه‌ها در برخی از جوامع از یك سو  و هم‌چنین بروز و شكل‌گیری تحولات و جنبش‌های سیاسی و اجتماعی با چاشنی شبكه‌های اجتماعی از سوی دیگر؛ این سؤال اصلی را مطرح می‌كند كه   شبكه‌های اجتماعی چه آثار و پیامدهایی بر اعتقادات، گرایش دینی و هویت كاربران دارند؟ و اساسا این سوال مطرح است با توجه به شکل گیری نحله ها و مکاتب دروغین و انحرافی و عرفان های کاذب ایا این مسائل سراغ کاربران شبکه های اجتماعی را نیز خواهد گرفت؟

انتخاب شبكه‌ی ‌اجتماعی فیس‌بوك نیز در این پژوهش، به علت تعداد بسیار بالای كاربران آن و یكی از تأثیرگذارترین شبكه‌های اجتماعی مجازی در اینترنت بوده‌است.

دین همواره نقش تاثیر گذار در زندگی بشر داشته است و این در حالی است که تحولات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اثرات فراوانی بر گرایش ها و اعتقادات دینی جوامع داشته و بررسی ارتباط دین و رسانه بویژه ارتباط دین و رسانه های جدید همواره مورد بحث کارشناسان و صاحب نظران ارتباطات است.

با وجود اینکه دین یکی از نیازهای واقعی جوامع انسانی تلقی شده ولی بررسی چگونگی تعامل رسانه ها با این مقوله همواره مورد بحث کارشناسان مسائل اجتماعی و ارتباطی بوده و بخش مهمی از تحقیقات حول محور دین و رسانه شکل گرفته است.

در کشور ما نیز که اساسا یک جامعه دینی و مذهبی است نقش رسانه ها و ارتباط آن ها با دین همواره مورد تاکید و موضوع پژوهش های اجتماعی بسیاری بوده است چه اینکه بسیاری از جوانان و دانشجویان به دلیل فضای پویا و فعال رسانه های جدید و شبکه های اجتماعی (فیس بوک ، توئیتر و …)عضو آن ها هستند .

این تحقیق بر آن است تا به بررسی استفاده کنندگان از شبکه های اجتماعی مجازی از منظر دین بپردازد و با توجه به اهمیت دین و محتوای دینی در انقلاب و جمهوری اسلامی ایران ابعاد این موضوع را در یک تحقیق پیمایشی به بررسی بگذارد؛ به عبارتی گرایش و علاقه روزافزون جوانان به استفاده از این شبکه ها را بررسی نماید و ارتباط معنایی آن را با گرایش دینی بسنجد.