1-4 اهداف و ارزش نظری پژوهش ………………………………………………………………………………….. 5
1-5 سابقه، پیشینه و ادبیات نظری پژوهش ……………………………………………………………………………… 6
1-6 روش و فنون اجرایی پژوهش ………………………………………………………………………………………….. 13
1-6-1 روش ………………………………………………………………………………………………………………………… 13
1-6-2 ابزار …………………………………………………………………………………………………………………. 13
1-6-3 شیوه تجزیه و تحلیل ……………………………………………………………………………………………….. 13
1-7 معرفی جامعه آماری و نمونهها ……………………………………………………………………………………………… 14
1-8 محدودیتهای پژوهشی ……………………………………………………………………………………………….. 14
ل دوم: تعریف نشانه و انواع آن
2-1 تعریف واژه نشانه …………………………………………………………………………………………………………. 16
2-2 بازنمایی در نشانه از چشمانداز نشانه شناسی ………………………………………………………………………………… 17
2-3 هویت چیست؟ ……………………………………………………………………………………………………………. 20
2-4 نشانه در گرافیک ………………………………………………………………………………………………………. 23
2-5 انواع گوناگون نشانه …………………………………………………………………………………………….. 25
2-5-1 نشانه نوشتاری …………………………………………………………………………………………….. 26
2-5-2 نشانه شمایلی …………………………………………………………………………………………….. 30
2-5-2-1 دال و مدلول ……………………………………………………………………………………… 32
2-5-2-2 انواع رابطه دال و مدلول در نشانههای شمایلی ………………………………………… 34
2-5-2-3 نشانهی نمایهای …………………………………………………………………………………… 36
2-5-2-4 نشانهی شمایلی ……………………………………………………………………………………. 38
2-5-2-5 نشانهی نمادین ………………………………………………………………………………………. 39
2-5-3 نشانه تلفیقی ……………………………………………………………………………………………. 43
2-5-3-1 رابطهی همجواری ………………………………………………………………………………… 43
2-5-3-2 رابطهی تثبیت کننده …………………………………………………………………………. 45
2-5-3-3 رابطهی تقویت کننده ……………………………………………………………………. 46
2-6 عناصر طراحی نشانه ……………………………………………………………………………… 47
2-7 زیبایشناختی گرافیکی نشانهها ……………………………………………………………. 49
2-7-1 وحدت شکل ……………………………………………………………………………… 50
2-7-2 زیبایی ……………………………………………………………………………………………… 51
2-7-3 تعادل و توازن ………………………………………………………………………………………. 52
2-7-4 تناسبات …………………………………………………………………………………………………. 54
2-7-5 ضرب آهنگ ………………………………………………………………………………… 56
فصل سوم: بررسی نقشمایههای ایرانی
3-1 تعریف نقشمایه ……………………………………………………………………………….. 58
3-2 طبقهبندی نقشمایهها ……………………………………………………………………………………………… 63
3-2-1 مروری بر هنر ایران قبل از اسلام ………………………………………………………………………………………………. 66
3-2-1-1 طبقهبندی نقوش از لحاظ تصویری ………………………………………………………………………………………. 67
3-2-1-1-1 نقشمایههای هندسی ………………………………………………………………………………………………………. 68
3-2-1-1-2 نقشمایههای گیاهی …………………………………………………………………………………………………………. 69
3-2-1-1-3 نقشمایههای حیوانی ……………………………………………………………………………………………………….. 72
3-2-1-1-4 نقشمایههای انسانی …………………………………………………………………………………………………………. 74
3-2-2 مروری بر هنر ایران در دوره اسلامی ………………………………………………………………………………………… 75
3-2-2-1 طبقهبندی نقشمایههای در هنر اسلامی …………………………………………………………………………….. 77
3-2-2-1-1 نقوش گیاهی در هنر اسلامی …………………………………………………………………………………………… 77
3-2-2-1-2 نقوش هندسی در هنر اسلامی …………………………………………………………………………………………. 81
3-2-2-1-3 نقوش حیوانی و انسانی ……………………………………………………………………………………….. 87
3-3 کاربرد نقوش ایرانی در طراحی گرافیک ………………………………………………………………………………………… 88
3-4 نشانههای متاثر از نقوش قبل از اسلام ……………………………………………………………………………… 92
3-4-1 نشانههای متاثر از نقشمایههای هندسی قبل از اسلام ……………………………………………………………. 93
3-4-2 نشانههای متاثر از نقشمایههای گیاهی قبل از اسلام ………………………………………………………………. 94
3-4-3 نشانههای متاثر از نقشمایههای حیوانی قبل از اسلام ……………………………………………………………… 95
3-4-4 نشانههای متاثر از نقشمایههای انسانی قبل از اسلام ………………………………………………………………. 96
3-6 نشانههای متاثر از نقوش دوره ی اسلامی ………………………………………………………………… 97
3-6-1 نشانههای متاثر از نقشمایههای گیاهی دوره ی اسلامی …………………………………………………………. 98
3-6-2 نشانههای متاثر از نقشمایههای هندسی دوره ی اسلامی ……………………………………………………….. 99
3-6-3 نشانههای متاثر از نقشمایههای حیوانی- انسانی دوره ی اسلام …………………………………………… 100
فصل چهارم: بررسی نقشمایههای هندسی
4-1 جایگاه نقشهای هندسی در هنرهای سنتی ایران ……………………………………….. 103
4-2 رمز هندسی مثلث ………………………………………………………………………………………… 111
4-3 مثلث ………………………………………………………………………………………………………. 114
4-4 رمز هندسی دایره ……………………………………………………………………………………………. 116
4-5 دایره ………………………………………………………………………………………………………….. 124
4-6 دایره در طراحی نشانه ……………………………………………………………………………………. 126
4-7 كاركرد شكل دایره درطراحی نشانه …………………………………………………………………… 128
4-8 رمز هندسی مربع ……………………………………………………………………………………….. 130
4-9 مربع …………………………………………………………………………………………. 131
4-10 ساختمان نشانهها و همانندی آن با نقوش هندسی در طراحی نشانه ……………………………………… 133
فصل پنجم: نتایج
5-1 نتایج آماری ……………………………………………………………………………….. 138
5-1-1 نمونههای از تصاویر جامعآماری انواع نشانه ………………………………………………… 138
5-1-1-1 نشانههای شمایلگون …………………………………………………………………………. 138
5-1-1-2 نشانههای نوشتاری …………………………………………………………………………………. 139
5-1-1-3 نشانههای تلفیقی ………………………………………………………………………. 140
5-1-2 نمونههای از تصاویر جامعآماری نشانههای شمایلگون دارای نقشمایه ……………………………….. 142
5-1-3 نمونههای از تصاویر جامعآماری نشانههای انتزاعی دارای نقشمایههای هندسی ……………………. 146
پیوست
نشانه های جامع آماری ………………………………………………………………………. 152
منابع
کتابها ………………………………………………………………………………………………… 178
مقالات ……………………………………………………………………………………………………… 183
پایاننامه ……………………………………………………………………………………………………….. 185
لاتین …………………………………………………………………………………………… 185
مقدمه
نقش و نقوش از بدو پیدایش انسان و ثبت تاریخ افکار و اندیشههای بشر همواره وجود داشته و نقش عمده ای را ایفا کرده است. شاید اولین خطوطی که انسان بر دیوارهی غارها کشیده و یا نقوشی که بر روی ظروف سفالین باقی مانده در زمرهی اولین تصاویر و نقوش ثبت شده از شروع تاریخ بشر می باشد.
بازشناسی تاریخ گرافیک ایران در دورههای گوناگون، به شناخت و رفتاری درستتر در زمان حال میانجامد. یک از گونههای بسیار پرکاربرد و دیرپای طراحی گرافیک، طراحی نشانهها هستند. هر چند با تأسیس مدارس گرافیک در ایران، نوع نگاه به این گونه آثار با تغییراتی اساسی همراه بود اما ردپای آن را در سالهای پیش از این رویداد نیز میتوان جست. در این پایاننامه به بررسی نقشمایههای هندسی در نشانههای انتزاعی ایران در دهه 70 و 80 پرداخته می شود. گذشته ما به لحاظ فرهنگی و هنری بسیار طولانی و غنی است و میتوان با تکیه بر ارزشها و فرهنگ ملی و سنتی خود دست به خلق آثاری زد که چهره و هویت ایرانی داشته باشد. امروزه با توجه به مطالعات گسترده در این زمینه اهمیت پرداختن به این میراث کهن بر همگان آشکار است به این دلیل که وجود نقشمایهها در همهی ادوار در تاریخ ایران وجود داشته و حتی امروزه نیز از این نقشمایهها در اکثر موارد استفاده می شود.
در تحقیقات مقدماتی پیش از آغاز پژوهش، جمعآوری نشانههای دهه 70 و 80 با تورق صفحه به صفحه کتابهای تصویری زمان مدیدی را به خود اختصاص داد. این جستجو در کل، گزینش 1566 نشانه را در پی داشت.
فصل دوم این پژوهش، با نگاهی به نشانه و انواع آن آغاز شد که در این فصل به تعریف نشانه از دیدگاههای مختلف پرداخته شده است و بعد انواع آن که شامل نشانههای نوشتاری، نشانههای شمایلی و نشانههای تلفیقی بودند، اختصاراً مورد بررسی قرار گرفته اند. در فصل سوم به طبقهبندی نقشمایهها در دوره قبل از اسلام پرداخته شده است که این طبقهبندی شامل چهار دسته نقشمایههای گیاهی، نقش مایههای هندسی، نقشمایههای حیوانی و نقشمایههای انسانی می باشد و در دوره هنر اسلامی که شامل سه دسته از نقشمایههای گیاهی، نقشمایههای هندسی و نقشمایههای حیوانی – انسانی است، پرداخته شده و در فصل چهارم به بررسی نقشمایههای هندسی که شامل دایره، مربع و مثلث است پرداخته شده و در نهایت نشانهها طبقهبندی شده است. این نشانهها ابتدا از نظر انواع نشانهها و بعد از نظر طبقهبندی نقشمایهها مجزا شد و در پایان 244 نشانه که فقط نشانههای انتزاعی دهه 70 و 80 متأثر از نقشمایههای هندسی بودند، مورد بررسی قرار گرفتند.
1-1 تعریف، بیان ضرورت و اهمیت مسئلهی پژوهشی
نقشمایههای هندسی با بر کنار هم قرار گرفتن نقوش یا واحدهای کوچکی که با ابزارهای ساده ترسیم میشوند و در این میان از اشکال و زوایای خاص نیز استفاده میگردد که همه این موارد در نهایت نقش مایه هندسی را ایجاد میکند. نشانه انتزاعی به نشانههایی اطلاق می شود که نه به صورت مستقیم و نه غیر مستقیم با موضوع ارتباط ندارند و تصویر با موضوع از طریق جنبههای فرعی ارتباط پیدا میکند و همچنین با مخاطب از طریق مسایل فرهنگی ارتباط برقرار میکند.
در خصوص تعریف نقشمایههای انتزاعی و هندسی لازم است به تعریفی که در این خصوص توسط نویسندگان مختلف بیان شده است اشارهای کنیم :
محمد رضا باطنی در «کتاب فرهنگ انگیسی به فارسی پویا» که در سال 1388 توسط نشر فرهنگ معاصر منتشر شد، چنین میگوید: در نهایت میتوان واژهی نقشمایه را این گونه معنا کرد: بنیاد نقش و یا ریشه و اصل تصویر در دایره المعارفها و فرهنگ اصطلاحات هنری، اصطلاح نقشمایه را معادل واژه لاتین موتیف قرار دادهاند. موتیف به معنای انگیزه، درون مایه.
احمد دانشگر در کتاب «فرهنگ جامع فرش ایران» که در سال 1372 توسط نشر دی منتشر شد، به این مطلب میپردازد که نقشمایه را موضوع بن نما و یا نقش و نگار میداند. به عبارتی «کار مایه ویژه در ترکیببندی» را تعبیر نقشمایه دانسته است. نقشمایه یا «بننگار» را مجموعهی ریز نقشهایی معرفی میکنند که مایه و تشکیل دهندهی نقشاند.
رویین پاکباز در کتاب « دایرهالمعارف هنر» خاطر نشان شده است: «سرچشمهی بسیاری از نقشمایههای مورد استفاده توسط هنرمند عصر ساسانی (صور گیاهی، قوچهای رو در روی یک درخت، گاوان بالدار سر، نبرد شیر و گاو، شاهینهای حمله ور بر جانوران، وجز اینها) در هنر باستانی آسیای غربی بود، ولی طرحهایی چون پیچک تاک، صحنههای انگور چینی و پیکرهای بالدار پیروزی، به تازگی از منابع رومی اقتباس شده بودند. در اواخر عصر ساسانی، تاثیرات هند و آسیای میانه افزایش یافت.
در این پایاننامه به بررسی نقشمایههای هندسی در نشانههای انتزاعی ایران دهه 70 و 80 پرداخته میشود. گذشته ما به لحاظ فرهنگی و هنری بسیار طولانی و غنی است و میتوان با تکیه بر ارزشها و فرهنگ ملی و سنتی خود دست به خلق آثاری زد که چهره و هویت ایرانی داشته باشد. امروزه با توجه به مطالعات گسترده در این زمینه اهمیت پرداختن به این میراث کهن بر همگان آشکار است به این دلیل که وجود نقشمایهها در همه ی ادوار در تاریخ ایران وجود داشته و حتی امروزه نیز از این نقش مایهها در اکثر موارد استفاده میشود.
1-2 پرسشهای پژوهش
نقوش هندسی در نشانههای انتزاعی دهه 70 و 80 چه جایگاهی دارد؟
استفاده از کدام تک واحد نقشمایه هندسی در نشانههای انتزاعی دهه 70 و 80 ایران کاربرد بیشتر داشته است؟
کدام نقوش هندسی کاربرد بیشتری در نشانههای انتزاعی ایران داشتهاند؟
1-3 فرضیههای پژوهش