فصل اول: کلّیات موضوعی و تعریف مفاهیم…………………………………………………………. 7
1-1-زندگینامهی آیتالله معرفت………………………………………………………………………… 8
1-1-1-تولد و دوران کودکی……………………………………………………………………………………………………………… 8
1-1-2-دوران تحصیل………………………………………………………………………………………………………………………. 8
1-1-3-اساتید و دوستان…………………………………………………………………………………………………………………… 8
1-1-4-فعالیتها……………………………………………………………………………………………………………………………… 9
1-2-زندگینامهی آیتالله جوادی آملی………………………………………………………………. 12
1-2-1-تولد و دوران کودکی…………………………………………………………………………………………………………… 12
1-2-2-دوران تحصیل……………………………………………………………………………………………………………………. 12
1-2-3-اساتید و دوستان………………………………………………………………………………………………………………… 13
1-2-4-فعالیتها…………………………………………………………………………………………………………………………… 14
1-3-مفهوم «اسباب نزول»………………………………………………………………………………. 17
1-3-1-معنای لغوی «اسباب»………………………………………………………………………………………………………… 17
1-3-2-معنای لغوی «نزول»………………………………………………………………………………………………………….. 18
1-3-3-معنای اصطلاحی «اسباب نزول»………………………………………………………………………………………….. 19
1-4-مفهوم «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………. 21
1-4-1-معنای لغوی «محکم»………………………………………………………………………………………………………… 21
1-4-2-معنای لغوی «متشابه»……………………………………………………………………………………………………….. 22
1-4-3-معنای اصطلاحی «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………………….. 24
1-5-مفهوم «نسخ»………………………………………………………………………………………… 29
1-5-1-معنای لغوی «نسخ»…………………………………………………………………………………………………………… 29
1-5-2-نسخ در اصطلاح و تطور مفهومی آن از آغاز تا كنون……………………………………………………………….. 31
1-6-مفهوم «بررسی تطبیقی»………………………………………………………………………….. 34
1-6-1-معنای لغوی «تطبیق»………………………………………………………………………………………………………… 34
1-6-2-«پژوهش تطبیقی»……………………………………………………………………………………………………………… 34
فصل دوم: بررسی تطبیقی دیدگاههای آیتالله معرفت و آیتالله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول» 35
مقدمه فصل…………………………………………………………………………………………………… 36
2-1-تعریف «اسباب نزول»………………………………………………………………………………. 37
2-1-1-تعریف «اسباب نزول» از نظر آیتالله معرفت…………………………………………………………………………. 37
2-1-2- تعریف «اسباب نزول» از نظر آیتالله جوادی آملی………………………………………………………………… 38
2-2-اهمیت اسباب نزول در تفسیر……………………………………………………………………. 39
2-2-1-اهمیت اسباب نزول در تفسیر از نظر آیتالله معرفت………………………………………………………………. 39
2-2-2-اهمیت اسباب نزول در تفسیر از نظر آیتالله جوادی آملی……………………………………………………….. 39
2-3-اسباب نزول و شأن نزول………………………………………………………………………….. 41
2-3-1-اسباب نزول و شأن نزول از دیدگاه آیتالله معرفت…………………………………………………………………. 42
2-3-2-اسباب نزول و شأن نزول از دیدگاه آیتالله جوادی آملی…………………………………………………………. 42
2-3-2-1-شأن نزول، فضای نزول و جوّ نزول قرآن از منظر آیتالله جوادی آملی……………………………. 43
2-3-2-2-تفاوت شأن، فضا و جوّ نزول……………………………………………………………………………………….. 44
2-3-2-3-تأثیر متقابل فضای نزول و معارف سوره………………………………………………………………………. 44
2-4-راه دستیابی به اسباب نزول…………………………………………………………………….. 46
2-4-1-بررسی روایات اسباب نزول………………………………………………………………………………………………….. 46
2-4-1-1-بررسی سندی روایات………………………………………………………………………………………………… 48
2-4-1-2-بررسی متنی روایات………………………………………………………………………………………………….. 49
2-4-2-اعتبار روایات اسباب نزول……………………………………………………………………………………………………. 50
2-4-2-1-بررسیهای سندی…………………………………………………………………………………………………….. 50
2-4-2-2-بررسیهای متنی………………………………………………………………………………………………………. 50
2-4-3-راه دستیابی به اسباب نزول از دیدگاه آیتالله معرفت…………………………………………………………… 52
2-4-4-راه دستیابی به اسباب نزول از دیدگاه آیتالله جوادی آملی…………………………………………………… 53
2-4-4-1-نقش روایات در فهم قرآن از دیدگاه آیتالله جوادی آملی………………………………………………. 55
2-4-5-حجیت قول صحابه…………………………………………………………………………………………………………….. 59
2-4-5-1-حجیت قول صحابه از دیدگاه آیتالله معرفت………………………………………………………………. 62
2-4-5-2-حجیت قول صحابه از دیدگاه آیتالله جوادی آملی……………………………………………………….. 63
2-5-تعابیر بازگو کنندهی اسباب نزول………………………………………………………………… 65
2-5-1-تعابیر بازگو کنندهی اسباب نزول از دیدگاه آیتالله معرفت……………………………………………………… 66
2-6-فواید شناخت اسباب نزول…………………………………………………………………………. 67
2-7-عمومیت لفظ یا خصوص سبب……………………………………………………………………. 69
2-7-1-تعدد سبب و وحدت نزول…………………………………………………………………………………………………… 71
2-7-2-عمومیت لفظ یا خصوص سبب از دیدگاه آیتالله معرفت………………………………………………………… 72
2-7-3-عمومیت لفظ یا خصوص سبب از دیدگاه آیتالله جوادی آملی………………………………………………… 72
تطبیق دیدگاههای آیتالله معرفت و آیتالله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»……….. 74
جمعبندی دیدگاههای آیتالله معرفت و آیتالله جوادی آملی در بحث «اسباب نزول»….. 75
فصل سوم: بررسی تطبیقی دیدگاههای آیتالله معرفت و آیتالله جوادی آملی در بحث «محکم و متشابه» 76
مقدمه فصل…………………………………………………………………………………………………… 77
3-1-تعریف «محکم و متشابه»…………………………………………………………………………. 79
3-1-1-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیتالله معرفت……………………………………………………………… 79
3-1-2-تعریف «محکم و متشابه» در دیدگاه آیتالله جوادی آملی………………………………………………………. 81
3-2-نسبت تشابه و ابهام از دیدگاه آیتالله معرفت……………………………………………….. 84
3-2-1-علل و عوامل ابهام از دیدگاه آیتالله معرفت………………………………………………………………………….. 85
3-2-2-علل و عوامل تشابه از دیدگاه آیتالله معرفت…………………………………………………………………………. 86
3-2-3-منشأ تشابه در قرآن از دیدگاه آیتالله جوادی آملی………………………………………………………………… 87
3-3-محکم و متشابه در قرآن…………………………………………………………………………… 88
3-3-1-محکم و متشابه در قرآن از نگاه آیتالله معرفت……………………………………………………………………… 89
3-3-2-محکم و متشابه در قرآن از نگاه آیتالله جوادی آملی……………………………………………………………… 90
3-4-تقسیمبندی تشابه…………………………………………………………………………………… 92
3-4-1-تقسیم بندی تشابه از دیدگاه آیت الله معرفت………………………………………………………………………… 92
3-4-2-تقسیم بندی تشابه از دیدگاه آیتالله جوادی آملی…………………………………………………………………. 94
3-5-تأویل……………………………………………………………………………………………………. 97
3-5-1-مفهوم «تأویل»…………………………………………………………………………………………………………………… 97
3-5-2-رابطهی تأویل با آیات محکم و متشابه………………………………………………………………………………….. 99
3-5-2-1-اختصاص تأویل به آیات متشابه………………………………………………………………………………. 101
3-5-3-تأویل از نگاه آیتالله معرفت……………………………………………………………………………………………… 103
3-5-4-تأویل از نگاه آیتالله جوادی آملی………………………………………………………………………………………. 104
3-5-4-1-معنای اصطلاحی «تأویل» و حکمت تكرار این واژه در آیهی7/آل عمران………………………. 104
3-5-4-2-برخی آراء دربارهی معنای «تأویل»…………………………………………………………………………… 106
3-5-4-3-انواع تأویل…………………………………………………………………………………………………………….. 107
3-5-4-4-معنای ظهور تأویل قرآن در قیامت…………………………………………………………………………… 108
3-5-4-5-تفاوت تعبیر خواب و تأویل………………………………………………………………………………………. 109
3-5-4-6-فرق تفسیر و تأویل…………………………………………………………………………………………………. 111
3-5-4-7-تأویل، غیر از تفسیر باطن است………………………………………………………………………………… 113
3-5-4-8-وضع الفاظ برای مفهوم عام، روح معنا و هدف آن……………………………………………………….. 114
3-6-علم به تأویل متشابهات………………………………………………………………………….. 115
3-6-1-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیتالله معرفت…………………………………………………………………….. 116
3-6-2-علم به تأویل متشابهات از نگاه آیتالله جوادی آملی…………………………………………………………….. 118
3-6-2-1-«واو» عطف یا استیناف…………………………………………………………………………………………… 118
3-6-2-2-عملكرد راسخان در علم دربارهی متشابهات………………………………………………………………. 120
3-7-حکمت وجود آیات متشابه در قرآن…………………………………………………………… 122
3-7-1-دیدگاه آیتالله معرفت در حكمت وجود آیات متشابه در قرآن………………………………………………. 125
3-7-2-دیدگاه آیتالله جوادی آملی در حكمت وجود آیات متشابه در قرآن………………………………………. 127
3-8-مرجع بودن آیات محکم نسبت به آیات متشابه……………………………………………. 133
3-8-1-دیدگاه آیتالله جوادی آملی در مرجعیت آیات محکم نسبت به آیات متشابه…………………………. 133
3-8-1-1-راز تعبیر به «أُمّ» نه «أُمهات»…………………………………………………………………………………. 135
3-9-بحثی پیرامون حروف مقطّعه……………………………………………………………………. 138
3-9-1-«حروف مقطّعه» از دیدگاه آیتالله جوادی آملی………………………………………………………………….. 139
3-10-محکم و متشابه در روایات……………………………………………………………………. 142
3-10-1-محکم و متشابه در روایات از دیدگاه آیتالله جوادی آملی………………………………………………….. 142
تطبیق دیدگاههای آیتالله معرفت و آیتالله جوادی آملی در بحث…………………………. 144
جمعبندی دیدگاههای آیتالله معرفت و آیتالله جوادی آملی در بحث…………………….. 146
فصل چهارم: بررسی تطبیقی دیدگاههای آیتالله معرفت و آیتالله جوادی آملی در بحث «نسخ» 147
مقدمه فصل………………………………………………………………………………………………… 148
4-1-تعریف «نسخ»………………………………………………………………………………………. 149
4-1-1-تعریف «نسخ» از نظر آیتالله معرفت…………………………………………………………………………………. 149
4-1-1-1-حقیقت «نسخ»……………………………………………………………………………………………………… 150
4-1-2-تعریف «نسخ» از نظر آیتالله جوادی آملی…………………………………………………………………………. 150
4-1-2-1-«نسخ» مصطلح، مربوط به شریعت و منهاج است………………………………………………………. 152
4-2-«نسخ» در قرآن…………………………………………………………………………………….. 155
4-2-1-«نسخ» در قرآن از نظر آیتالله معرفت……………………………………………………………………………….. 155
4-2-2-«نسخ» در قرآن از نظر آیتالله جوادی آملی……………………………………………………………………….. 156
4-2-2-1-حقیقت «نسخ»……………………………………………………………………………………………………… 157
4-2-2-2-شبههی «نسخ آیات»……………………………………………………………………………………………… 159
4-2-2-3-صیانت قرآن از نسخ و تحریف………………………………………………………………………………….. 160
4-2-2-4-گسترهی «آیه»………………………………………………………………………………………………………. 161
4-2-2-5-نسخ احکام تشریعی………………………………………………………………………………………………… 164
4-3-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ………………………………………………………………… 166
4-3-1-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ از نظر آیتالله معرفت…………………………………………………………… 166
4-3-2-اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ از نظر آیتالله جوادی آملی…………………………………………………… 167
4-4-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ………………………………………………. 168
4-4-1-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ از نظر آیتالله معرفت……………………………………….. 168
4-4-2-روش شناخت ناسخ و منسوخ، و شرایط نسخ از نظر آیتالله جوادی آملی……………………………….. 170
4-5-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونههای آن…………………………………………………. 171
4-5-1-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونههای آن از نظر آیتالله معرفت…………………………………………. 171
4-5-2-امکان وقوع «نسخ» در قرآن و گونههای آن از نظر آیتالله جوادی آملی…………………………………. 173
4-5-2-1-ناسازگاری تفكر تفویض با قبول نسخ………………………………………………………………………… 174
4-5-2-2-نسخ و تخصیص قرآن با خبر واحد…………………………………………………………………………… 175
4-6-انواع نسخ……………………………………………………………………………………………. 178
4-6-1-انواع نسخ از نظر آیتالله معرفت…………………………………………………………………………………………. 178
4-6-2-انواع نسخ از نظر آیتالله جوادی آملی…………………………………………………………………………………. 180
4-7-حکمت نسخ…………………………………………………………………………………………. 182
4-7-1-حکمت نسخ از نظر آیتالله معرفت…………………………………………………………………………………….. 182
4-7-2-حکمت نسخ از نظر آیتالله جوادی آملی…………………………………………………………………………….. 183
4-8-تفاوت نسخ با تخصیص…………………………………………………………………………… 185
4-8-1-تفاوت نسخ با تخصیص از نظر آیتالله معرفت……………………………………………………………………… 185
4-8-2-تفاوت نسخ با تخصیص از نظر آیتالله جوادی آملی……………………………………………………………… 185
4-9-تفاوت نسخ با بداء…………………………………………………………………………………. 186
4-9-1-تفاوت نسخ با بداء از نظر آیتالله معرفت…………………………………………………………………………….. 186
4-9-2-تفاوت نسخ با بداء از نظر آیتالله جوادی آملی…………………………………………………………………….. 187
تطبیق دیدگاههای آیتالله معرفت و آیتالله جوادی آملی در بحث «نسخ»……………….. 189
جمعبندی دیدگاههای آیتالله معرفت و آیتالله جوادی آملی در بحث «نسخ»………….. 190
پیشنهاد تحقیق…………………………………………………………………………………………… 191
منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………. 192
الملخص:…………………………………………………………………………………………………….. 198
Abstract…………………………………………………………………………………………………….. 200
چکیده
پژوهش حاضر، به استخراج و تطبیق دیدگاههای علوم قرآنی آیتالله معرفت به عنوان یک دانشمند علوم قرآنی و آیتالله جوادی آملی به عنوان یک مفسر قرآن، در سه بحث