انار Punica granatum L.)) از خانواده انارسانان (Punicacea) یکی از قدیمیترین میوههای خوراکی و دارویی ارزشمند و از مهمترین میوههای تجاری در جهان است (اوپارا و همکاران[1]، 2009). موطن اصلی آن ایران بوده و با توجه به خواص خوراکی و دارویی آن، کشت و کار آن همواره مورد توجه بوده است. نام این میوه در قرآن و انجیل ذکر شده است (دومان و همکاران[2]، 2009). میوه انار دارای مقادیر قابل توجهی ویتامینهای,E ,C 1,B 2 Bو A ترکیبات قندی، پتاسیم، منیزیم، آهن و اسیدهای آلی میباشد. میوه انار غنی از آنتیاکسیدانهای قوی، مواد فنولی، تانن و آنتوسیانین میباشد (مهرابیان و همکاران، 1387). از آن به منظور کنترل اوره، اسید بالا درخون، درمان بیماری سل، جذام، درد شکمی و تب استفاده میشود و به عنوان یک ابر میوه[3] توسط صنایع غذایی با کاربرد جهانی شناخته شده است (آسری و همکاران[4]، 2008 و ملگارجو و همکاران[5]، 2000). در سالهای اخیر با بیشتر شناخته شدن خواص این محصول و پی بردن به ارزش غذایی و نقش آن در سلامت انسان، توجه بیشتری به آن شده است. میوه انار را میتوان بهصورت دانههای تازه، آب انار، شربت انار، ژله، مربا، سس، دانه خشک شده و عصاره در ترکیبات داروهای گیاهی و مکمل غذایی استفاده کرد. محصولات جانبی که از آن تهیه میشود شامل فرآوردههای آرایشی، دارویی و نیز روغن دانه انار میباشد (سیرام و همکاران[6]، 2006؛ هلند و باریاکوف[7]، 2008). انار همچنین یک گیاه مقاوم به خشکی و سرمای زمستانه بوده که به خوبی تحت شرایط بیابانی پرورش مییابد. امروزه باغ های تجاری انار در کشورهای آسیایی مانند ایران، هند، تونس، افغانستان، چین، بنگلادش و میانمار و در کشورهای مدیترانهای مانند اسپانیا، آفریقای شمالی، مصر، فلسطین، سوریه، لبنان، ترکیه، یونان، قبرس وجود دارند (فاوول و همکاران[8] ، 2011). درخت انار توسط گروه های مذهبی از اسپانیا به قاره امریکا برده شده است. در حال حاضر انار در 35 کشور جهان، کشت میشود. نوشتههای مورخین و آثار به جای مانده و حک شده بر دیوارههای سنگی تخت جمشید، همه گویای این واقعیت است که انار از میوههای بومی ایران بوده و یک میوه مهم تجاری در ایران محسوب میشده است. در ایران کشت انار بهطور عمده در مناطق مرکزی و در شهرهای یزد، ساوه، شیراز، اصفهان صورت میگیرد (بهزادی شهر بابکی، 1377). محصولات باغبانی می توانند پس از اتمام نفت جایگزینی برای صادرات ایران باشد. سالیانه به طور متوسط 57/13 میلیون تن محصولات باغی تولید می شود که نقش اساسی در اقتصاد ایران دارد. در این میان محصول انار به دلیل داشتن ویژگی های منحصر به فرد یعنی سازگاری با شرایط آب و هوایی، قابل کشت بودن در خاک های سنگین تا سبک، تحمل شوری آب، مقابله با خشکی و کم آبی و تنوع ژنتیکی از اهمیت قابل توجهی برخوردار است و در محدوده وسیعی از شرایط آب و هوایی کشور قابل کشت و کار است. در حال حاضر سطح زیر کشت انار در کشور ایران 6/ 74785 هکتار میباشد و میزان تولید آن 7/396983 تن با عملکرد 7/10 تن در هکتار است. بر اساس آمار فائو در سال 2009 میلادی ایران بیشترین سطح زیر کشت و تولید انار در جهان را به خود اختصاص داده است (بی نام، 1387). صادرات میوه انار به کشورهای مختلف نیز در چند سال اخیر افزایش قابل توجهی پیدا کرده است. این آمار گویای اهمیت میوه انار در
صادرات محصولات باغبانی است، بهطوریکه بیش از یک پنجم این صادرات را در بر میگیرد و از سوی دیگر نشان دهنده ظرفیت و پتانسیل صادرات این محصول با توجه به ناچیز بودن میزان صادرات نسبت به ظرفیت تولید آن است (سالم، 1379). طی روند بازار رسانی و فروش در بازارهای داخلی و یا صادرات انار لازم است که میوه مدت زمانی در سردخانه نگهداری شود و لازم است طی این دوره انبارمانی، کیفیت میوه کاهش نیابد (بینام، 1389). ولی کاهش وزن و چروکیدگی پوست، گسترش و انتشار پوسیدگی، ظهور لکههای پوستی به خصوص خشکیدگی و خسارت کیفی قهوهای شدن پوست و دانهها (آریلها) و تغییر مزه از مشکلات انبارداری طولانی مدت انار میباشد (ژانگ و ژانگ[9]، 2008). میوه انار دچار نابسامانیهای فیزیولوژیکی مختلفی میشود. ظاهر و کیفیت میوههای تازه، اولین معیار انتخاب آنها برای خرید و یا مصرف میباشد (آبوت[10]، 1999). این ضایعات بهطور عمده ناشی از آسیبهای مکانیکی حاصل از حمل و نقل نامناسب، استفاده از روشهای انبارداری سنتی، بیدقتی و یا در اثر تعرق شدید به دلیل عدم استفاده از سردخانه و انبار نامناسب است که در نهایت موجب حمله عوامل مختلف بیماریزا و در نتیجه فساد محصول میشود. ولی با کاربرد تیمارهای مناسب انبارداری روی میوه میتوان این ضایعات را کاهش داد. ایجاد این ضایعات به دلایل زیادی از جمله آسیب سرمازدگی، اتلاف آب و توسعه اختلالات فیزیولوژیکی در انبار میباشد (ژانگ و ژانگ[11]، 2008). متاسفانه چگونگی برداشت، حمل و نقل و نگهداری انار در کشورمان وضعیت مناسبی نداشته و ضایعات ناشی از کاربرد روش های سنتی و اعمال بی دقتی از مرحله برداشت تا عرضه به مصرف کننده، بسیار زیاد می باشد در روش سنتی معمولا انار را پس از برداشت در گودال هایی که در باغ ایجاد شده است به صورت توده روی هم چیده و روی آن را با ماسه و یا کاه و کلش می پوشانند، روش دیگر آویزان کردن انارها بصورت خوشه ای از سقف اتاق است که درنهایت کلیه این اعمال باعث صدمه شدید به محصول و افت کیفی آن می گردد. ضایعات انار در این مرحله بیش از 25 درصد برآورد شده است (بی نام، 1387). با توجه به اهمیت این محصول در ایران و افزایش صادرات آن، بهبود روشهای انبارداری به منظور حفظ ویژگیهای کیفی و انباری ارقام انار، جلوگیری از بروز بیماریها و عوارض فیزیولوژیک در مرحله پس از برداشت و معرفی روشهای مناسب انبارمانی میوه ضروری است (اثنی عشری و ذکائی خسروشاهی ، 1387). انار ایران علاوه بر تنوع و کیفیت بسیار عالی، به دلیل عدم مصرف سموم شیمیایی در برخی باغهای انار میتواند به عنوان یک محصول ارگانیک جایگاه بسیار مناسبتری را در بازارهای جهانی به خود اختصاص دهد. در طول دوره انبارداری، دما و رطوبت محیط نگهداری میوه از اهمیت خاصی برخوردار میباشند. بهترین دما برای نگهداری میوه انار 7+ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی 95-90 درصد پیشنهاد شده است (هولکرافت[12] و همکاران، 1998؛ میردهقان و همکاران، 2007). نتایج حاصل از پژوهشها بیانگر آن است که نگهداری انار در دماهای سرد کمتر از 5+ تا 6+ درجه سانتیگراد باعث ایجاد خسارات سرمازدگی میشود. وجود این ناهنجاری کیفیت میوه انبار شده را کاهش داده و سالیانه ضررهای اقتصادی فراوانی به جا می گذارد. این حقیقت که بسیاری از علائم سرمازدگی نظیر پوست مردگی سطحی، آب گز شدن، کاهش وزن بیشتر و افزایش نشت یون عموماً در بافتهای سرمازده مشاهده میشود، بیانگر عدم توانایی غشا در حفظ ساختار سلولی است (موراتا[13]، 1990). روشهای زیادی برای کاهش خسارات سرمازدگی قبل و در طول انبارداری در دمای سرد پیشنهاد شده است. استفاده از تیمارهای گرمادهی نشان داده است که باعث کاهش خسارت سرمازدگی در میوه انار میشود (میردهقان و همکاران،2002 ). بلوغ میوه انار در زمان برداشت نیز یکی از مهمترین عوامل تعیین کننده عمر انباری و کیفیت نهایی میوه است. در مورد زمان رسیدن و برداشت انار نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی عقیده دارند انار را بایستی کاملا رسیده برداشت نمود. میوههای نابالغ بیشتر در معرض چروکیدگی و صدمات مکانیکی بوده و رنگ پوست و دانه به شرایط طبیعی خود نمیرسد و دارای طعم نامطلوب نسبت به زمان رسیدن هستند، شاخص های رسیدن:
1- بسته به رقم رنگ پوست و آب میوه قرمز می شود.
2- بایستی اسیدیته آب میوه پایین تر از 85/1 درصد باشد. (بی نام، 1387).
تأخیر در برداشت باعث کاهش وزن، کاهش شفافیت و مرغوبیت دانه، افزایش درصد آلودگی به کرم گلوگاه، افزایش درصد ترکیدگی و کاهش خاصیت انبارمانی میوه میگردد. پایمرد (1391) گزارش داد ارتباط معنی داری بین کیفیت میوه و زمان برداشت میوه انار وجود دارد.
از عوامل مؤثر در افزایش انبارمانی میوهها، کاهش سرعت رسیدن و تنفس و به تعویق انداختن مرحله پیری میباشد که بدین منظور باید رطوبت میوه حفظ شود (اثنی عشری و زکائی خسروشاهی ، 1387). یکی از روشهایی که برای جلوگیری از اتلاف رطوبت در میوه انار مورد استفاده قرار میگیرد، پوشاندن میوه با یک ماده جلوگیری کننده از اتلاف رطوبت میباشد. یکی از این ترکیبات واکسها هستند، واکس ها از تبخیر آب و چروک شدن پوست میوه جلوگیری کرده و زمان انبارداری را طولانی تر می کنند. واکسها همچنین ضایعاتی مانند سرمازدگی و قهوهای شدن را کاهش داده و در طول دوره انبارداری تعرق را کمتر میکند ضمن اینکه باعث حفظ یا بهبود کیفیت ظاهری میوه میشوند (اوبنلند[14]، 2008). واکسها به تنهایی یا همراه با تیمارهای دیگر به کار میروند. گزارش شده است استفاده از آب گرم درمانی و واکس پرونولیج[15] باعث حفظ کیفیت میوه انار و کاهش درصد آلودگی میوه گردید (بینام، 1387). گزارش گردیده است، آگاهی مصرفکنندگان محصولات باغبانی از خطرات استفاده از ترکیبات شیمیایی که در مرحله پس از برداشت استفاده میشود محققان این رشته را برآن داشته که استفاده از ترکیبات طبیعی را در کنترل ضایعات انباری گسترش دهند. استفاده از واکسهای طبیعی یا ترکیبات روغنهای گیاهی نمونه ای از این تلاش ها میباشد (بروک[16]، 1979).
صمغ آکاسیا یا صمغ عربی سفید رنگ و محلول در آب است و به طور عمده شامل کربوهیدرات است. صمغ آکاسیا از دو گونه ی آکاسیا به نام های Acasia seyal و Acasia senegal استخراج میشود. صمغ عربی ترکیب پیچیدهای از ساکاریدها و گلیکوپروتئینها میباشد. این صمغ خوراکی، پایدار کننده و امولوسیون کنندهی اسانس و طعم میوه است. (ویلیام و فیلیپ[17]، 1998). صمغ عربی پوشش جدید خوراکی است که جهت کاهش اتلاف رطوبت و حفظ و نگهداری محصولات باغبانی به مدت طولانی استفاده میشود (کریل ,2006؛ علی و همکاران،2010؛ عباسی و همکاران، 2009).
یکی از دیگر ترکیباتی که جهت کاهش اتلاف رطوبت و حفظ و نگهداری میوه در طول دوره انبارداری استفاده میشود کاربرد روغن است. استفاده از روغن کاهش وزن و تعرق میوه را در طول دوره انبارداری کاهش میدهد (دوریا و همکاران[18]، 2007). جو و همکاران[19] (2005) گزارش دادند که استفاده از روغنهای گیاهی سلولهای غشا پوست میوه را تثبیت کرده و پیری سلول را به تأخیر میاندازد. در میوههای سیب تیمار شده با روغنهای طبیعی، فسفولیپیدها و روغنهای گیاهی از تجزیه کلروفیل جلوگیری نمود.
استفاده از مواد معدنی نیز یکی از روشهای افزایش عمر انباری محصولات کشاورزی میباشند. برخی از مواد مانند کلسیم در هنگام رشد و نمو میوه یا محصولات به میزان کافی در اندام ها رایج است. امروزه استفاده از کلسیم به عنوان یک تیمار برای حفظ ویژگیهای پس از برداشت گلهای بریدنی، سیب و سایر محصولات باغبانی پذیرفته شده است. سیلیس یکی از جدیدترین عناصر شناخته شده در این زمینه است. سیلیس[20] دومین عنصر فراوان پوسته زمین است و نقش فعالی را در افزایش مقاومت به پاتوژنها و بیماریهای گیاهی ایجاد میکند (ما و همکاران[21], 2002). سیلیس دیواره سلولی را استحکام میبخشد و این عمل سیلیس در ارتباط با تشکیل ترکیبات سیلیکاتی در دیواره سلولی است که نفوذ پاتوژنها را کاهش میدهد. سیلیس همچنین در ترکیب با پروتئینهای دیواره سلولی باعث تولید ترکیبات دفاعی میشود (چریفت و همکاران[22]، 1994). از اینرو استفاده از سیلیس در پس از برداشت محصولات باغی برای حفظ خصوصیات کیفی مانند سفتی بافت و کاهش تنفس و تولید اتیلن مورد توجه قرار گرفته است. گزارش شده است کاربرد سیلیسیم در موز از پراکسیداسیون چربیها و نشت الکترولیت جلوگیری کرد (کیدان و همکاران[23]، 2008).
به منظور جلوگیری از کاهش رطوبت و حفظ خصوصیات کیفی میوه انار در طی انبارمانی تاثیر مواد پوششی صمغ عربی، روغن بادام تلخ و سیلیکات سدیم مورد بررسی قرار گرفت، بنابراین پژوهش حاضر به منظور بررسی موارد زیر انجام گردید:
1- استفاده از روغن بادام تلخ باعث کاهش از دست دادن آب و چروکیدگی پوست میوه انار و جلوگیری از کاهش کیفیت پوست میوه انار میشود.
2- استفاده از سیلیس موجب حفظ کیفیت پوست میوه انار میشود.
3- افزودن سیلیس به صمغ عربی یا روغن بادام تلخ باعث افزایش کارایی صمغ عربی در حفظ کیفیت پوست میوه انار می شود.
1 Opara etal.
