عنوان فهرست مطالب صفحه
مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 1
بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………………………………. 1
اهمیت موضوع……………………………………………………………………………………………………………………………… 2
الف) علیّت و اثبات حقایق عینی.. 2
ب) علیّت و استدلال.. 3
ج) علیّت و اثبات خداوند. 3
د) علیّت و علم.. 4
اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………… 5
الف) منظور از «تطبیق» در این پژوهش…. 5
ب) علیّت… 6
سؤالات پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………………. 6
الف) سوالات اصلی.. 6
ب) سؤالات فرعی.. 7
فرضیه‌های پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………. 7
الف) فرضیه‌های اصلی.. 7
ب) فرضیه‌های فرعی.. 8
روش پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………………… 8
تاریخچه و سابقه‌‌ی پژوهش…………………………………………………………………………………………………………. 8
فصل اول: کلیات… 11
1-1. واژه‌شناسی………………………………………………………………………………………………………………………………. 12
1-1-1. مفهوم لغوی علّت… 12
1-1-2. معانی اصطلاحی علّت در فلسفه. 12
1-2. اقسام علل………………………………………………………………………………………………………………………………… 15
1-2-1. علل چهارگانه. 15
1-2-1-1. علل ماهیت…………………………………………………………………………………………………………… 16
1-2-1-2. علل وجود………………………………………………………………………………………………………………. 16
1-2-2. علّت تامّه و علّت ناقصه. 18
1-2-3. علّت بسیط و مركب… 18
1-2-4. علّت بی‌واسطه و باواسطه. 18
1-2-5. علّت انحصاری و جانشین‌پذیر. 18
1-2-6. علّت داخلی و خارجی.. 19
1-2-7. علّت حقیقی و اعدادی.. 19
1-2-8. علّت مقتضی و شرط.. 19
1-3. منشاء تصور علیّت…………………………………………………………………………………………………………………… 20
1-3-1. نظریه‌ی عقل‌گرایان.. 20
1-3-2. نظریه‌ی حس‌گرایان.. 21
1-4. اصل علیّت……………………………………………………………………………………………………………………………….. 24
1-4-1. بدیهی بودن اصل علیّت… 24
1-5. فروع اصل علیّت……………………………………………………………………………………………………………………… 25
1-5-1. تلازم علّت و معلول یا اصل ضرورت علّی………………………………………………………………….. 25
1-5-1-1. اثبات «اگر علّت تامه موجود باشد، معلول حتماً موجود است.» ……………………… 26
1-5-1-2. اثبات «هرگاه معلول موجود باشد، وجود علّت آن واجب و ضروری است.» …… 27
1-5-2. تقارن یا تقدّم علّت بر معلول.. 28
1-5-3. اصل سنخیّت علّت و معلول.. 31
1-5-4. از علّت واحد جز معلول واحد صادر نمی‌شود. 33
1-5-4-1. مراد از واحد اول در این قاعده……………………………………………………………………………. 34
1-5-4-2. مجرای قاعده‌ی الواحد………………………………………………………………………………………….. 36
1-5-4-3. آیا واحد از طرف علّت با واحد از طرف معلول یکی است؟……………………………….. 37
1-5-4-4. مراد از صدور در قاعده‌ی الواحد………………………………………………………………………….. 38
1-5-4-5. ارتباط قاعده‌ی الواحد با اصل سنخیت بین علّت و معلول……………………………….. 39
1-5-5. ملاک نیازمندی معلول به علّت… 39
1-5-6. بقاء معلول هم نیازمند به علّت است… 42
1-5-7. بطلان دور 43
1-5-8. بطلان تسلسل.. 44
1-5-8-1. برهانی بر محال بودن تسلسل در ناحیه‌ی علّت‌ها………………………………………………. 46
1-5-9. بطلان اتفاق.. 47
1-5-10. در عدم، علیّت نیست… 50
فصل دوم: دیدگاه غزالی درباره‌ی علیّت………………………………………………………………………………………. 51
2-1. معرفی اجمالی غزالی.. 52
2-1-1. زندگی‌نامه. 52
2-1-2. مراحل فکری غزالی.. 54
2-1-3. مهم‌ترین آثار غزالی.. 55
2-2. مکتب اشعری، خاستگاه فکری غزالی.. 57
2-3. علیّت در مکتب اشاعره 58
2-3-1. نظریه‌ی ابوالحسن اشعری (324 ه..ق) 58
2-3-2. نظریه‌ی تفتازانی (م793 ه..ق) 58
2-3-3. نظریه‌ی قاضی عضدالدین ایجی (م756 ه..ق) 59
2-3-4. دیدگاه اشاعره درباره‌ی «قاعده‌ی ضرورت علّی». 59
2-3-5. انگیزههای اشاعره از بیان نظریه‌ی عادت… 60
2-3-6. اشاعره و سنخیت… 62
2-3-7. اشاعره و علیّت… 63
2-4. تحلیل علیّت در ارتباط با ضرورت و سنخیت… 64
2-5. دیدگاه غزالی درباره‌ی علیّت… 66
2-5-1. غزالی و اصل علیّت عامه. 67
2-5-1-1. انواع روابط میان اشیاء از نظر غزالی.. 67
2-5-1-1-1.عدم ارتباط میان دو شیء 67
2-5-1-1-2. ارتباط میان دو شیء 68
الف- رابطه‌ی تکافؤ و تضایف… 68
ب- رابطه‌ی شرط با مشروط.. 68
ج- رابطه‌ی اقترانی.. 69
2-5-1-2. اقسام سه‌گانه‌ی «سبب» از نظر غزالی.. 71
2-5-1-2-1. اسباب قطعی.. 71
2-5-1-2-2. اسباب ظنی.. 72
2-5-1-2-3. اسباب وهمی.. 73
2-5-1-3. اقسام سه‌گانه‌ی دیگر «سبب» از نظر غزالی.. 74
2-5-1-3-1. سبب [علّت] حسی.. 74
2-5-1-3-2. سبب فقهی.. 74
2-5-1-3-3. سبب عقلی.. 75
2-5-1-4. شواهدی دیگر از معنای علیّت در آثار غزالی.. 76
2-5-2. تحلیل علیّت فلسفی بوسیله‌ی غزالی.. 77
2-5-3. تحلیل «ضرورت» از نظر غزالی.. 78
2-5-4. غزالی و نفی ضرورت علّی.. 79
2-5-4-1. اقسام محال حقیقی [ذاتی] از نظر غزالی.. 79
2-5-4-1-1. نفی بدیهیات عقلی.. 80
2-5-4-1-2. نفی هر چیزی كه متضمن مفهوم شی است… 80
2-5-4-1-3. قلب اجناس بدون وجود ماده مشترك… 80
2-5-5. تعریف و جایگاه نظریه‌ی عادت در تفکر غزالی.. 84
2-5-5-1. «عادت» توجیهی برای نظم موجود در طبیعت… 85
2-5-5-3. ارتباط تجربه و عادت از دیدگاه غزالی.. 87
2-5-5. نظر غزالی درباره‌ی سنخیت… 88
2-5-6. دلایل غزالی در نفی ضرورت علّی.. 89
2-5-6-1. وقوع و امکان معجزه 89
2-5-6-2. قدرت مطلق الهی.. 91
2-5-6-3. اثبات معاد جسمانی.. 92
2-5-6-4. اثبات اختیار الهی.. 92
2-5-6-5. اثبات صانع بودن خداوند نسبت به جهان.. 93
2-5-7. بررسی تحلیل فلاسفه از حیث فاعل نزد غزالی.. 94
2-5-8. اشکالات غزالی به ابن‌سینا در بحث علیّت… 95
2-5-8-1. ملاک نیاز به علّت حدوث است، نه امکان.. 97
2-5-8-2. نفی علیّت در طبایع و اجسام. 97
2-5-8-3. نظام علیّت ناسازگار با توحید افعالی…………………………………………………………………… 97
2-5-8-4. نفی سنخیّت در علیّت………………………………………………………………………………………….. 98
2-5-8-5. نفی ضرورت علیّت………………………………………………………………………………………………… 98
2-5-8-6. بطلان «قِدَم عالم»………………………………………………………………………………………………… 99
2-5-8-7. انتقاد غزالی به ابن‌سینا در بحث معاد جسمانی…………………………………………………. 100
2-5-8-8. تناقض اصل علیّت با صانع و فاعل بودن خداوند……………………………………………….. 100
2-5-8-9. قاعده‌ی الواحد مسأله‌ی دیگر مورد اختلاف غزالی و ابن‌سینا………………………….. 101
2-5-9. انسجام یا عدم انسجام آرای غزالی درباره‌ی علیّت… 101
2-5-9-1. دیدگاه اول؛ دیدگاه جانبدارانه……………………………………………………………………………… 102
2-5-9-2. دیدگاه دوم؛ پذیرش عدم انسجام آرای غزالی درباره‌ی علیّت…………………………… 104
2-5-9-3. داوری درباره‌ی دو نظریه‌ی فوق………………………………………………………………………….. 104
2-5-9-3-1. تقریر نظام فیض توسط غزالی………………………………………………………………………… 106
فصل سوم: دیدگاه ابن‌رشد درباره‌ی علیّت…. 111
3-1. معرفی اجمالی ابن‌رشد…………………………………………………………………………………………………………… 112
3-1-1. زندگی‌نامه. 112
3-1-2. آثار و آرا 114
3-1-3. فلسفه‌ی ابن‌رشد، تحت تأثیر ارسطو. 115
3-2. رویارویی ابن‌رشد و غزالی………………………………………………………………………………………………………. 117
3-2-1. ویران‌سازی غزالی و کتاب وی.. 117
3-2-2. تکفیر فلاسفه توسط غزالی و جواب ابن‌رشد. 118
3-3. علیّت از نظر ابن‌رشد………………………………………………………………………………………………………………. 119
3-3-1. مروری اجمالی بر مسأله‌ی هفدهم تهافت التهافت… 120
3-3-2. ابن‌رشد و رابطه‌ی ضروری بین علّت و معلول.. 122
3-3-3. نقدهای ابن‌رشد به غزالی.. 124
3-3-3-1. علیّت و اثبات خداوند…………………………………………………………………………………………… 124
3-3-3-2. علیّت و سنت الهی در جهان……………………………………………………………………………….. 125
3-3-3-3. علیّت و حكمت الهی…………………………………………………………………………………………….. 126
3-3-3-4. علیّت و شناخت خدا……………………………………………………………………………………………. 128
3-3-3-5. علیّت و عقل………………………………………………………………………………………………………….. 129
3-3-3-6. علیّت و علم حقیقی (حد و برهان) …………………………………………………………………….. 130
3-3-3-7. نفی قول به عادت…………………………………………………………………………………………………. 132
3-3-3-8. علیّت و تمایز اشیاء از یكدیگر……………………………………………………………………………… 135
3-3-3-9. مجهول بالطبع ماندن اشیاء………………………………………………………………………………….. 135
3-3-3-10. علیّت و نفی اتفاق………………………………………………………………………………………………. 136
3-3-3-11. نفی علیّت، ایجاد شكّاكیت………………………………………………………………………………… 138
3-3-3-12. انتقاد ابن‌رشد نسبت به پاسخ غزالی………………………………………………………………… 140
3-3-4. معجزه از نظر ابن‌رشد. 141
3-3-5. انتقادهای ابن‌رشد از ابن‌سینا و بازگشت او به فلسفه‌ی ارسطو. 143
3-3-5-1. نفی قاعده‌ی الواحد و صدور عقل‌ها توسط ابن‌رشد…………………………………………… 146
3-3-5-2. انتقاد ابن‌رشد از نظریه‌ی «فیض» یا «صدور»…………………………………………………… 151
3-3-5-2-1. نظر ابن‌رشد درباره‌ی علّت کثرت در جهان هستی……………………………………….. 155
3-3-5-3. منشاء پیدایش جهان……………………………………………………………………………………………. 156
3-3-5-4. جماد را نیز می‌توان فاعل نامید…………………………………………………………………………… 158
3-3-5-5. تقسیم علّت فاعلی………………………………………………………………………………………………… 158
3-3-5-6. تعریف فاعل [علت فاعلی] …………………………………………………………………………………… 158
3-3-5-7. معلول در چه چیزی به علّت نیازمند است؟………………………………………………………. 159
3-3-5-8. تأخر معلول از علّت………………………………………………………………………………………………. 162
3-3-5-9. نیاز هر متحرکی به محرک، یک اصل یقینی و عام نیست……………………………….. 162
3-3-5-10. تأثیر حقیقی علل و عوامل مادی………………………………………………………………………. 163
3-3-5-11. نقش علل فاعل الاهی………………………………………………………………………………………… 164
3-3-5-12. امکان که زمینه ساز ایجاد است یک حقیقت عینی است………………………………. 164
فصل چهارم: تحلیل نظرات غزالی و ابن‌رشد و نتیجه‌گیری…………………………………………………….. 166
4-1. تحلیل نظرات غزالی و ابن‌رشد………………………………………………………………………………………………. 167
4-1-1. اصل علیّت عامه…………………………………………………………………………………………………………………. 167
4-1-1-1. تحلیل نظرات غزالی.. 167
4-1-1-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 168
4-1-2. اصل ضرورت علّی و معلولی………………………………………………………………………………………………. 169
4-1-2-1. تحلیل نظرات غزالی.. 169
4-1-2-1-1. نقد نظریه‌ی عادت غزالی…………………………………………………………………………………. 172
4-1-2-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 174
4-1-3. اصل سنخیّت میان علّت و معلول…………………………………………………………………………………….. 174
4-1-4. معجزه و علیّت……………………………………………………………………………………………………………………. 174
4-1-4-1. تحلیل نظرات غزالی.. 175
4-1-4-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 176
4-1-5. تعریف فاعل………………………………………………………………………………………………………………………… 177
4-1-5-1. تحلیل نظرات غزالی.. 177
4-1-5-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 178
4-1-6. قاعده‌ی الواحد……………………………………………………………………………………………………………………. 178
4-1-6-1. تحلیل نظرات غزالی.. 178
4-1-6-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 179
4-1-7. ملاک نیاز معلول به علّت…………………………………………………………………………………………………… 180
4-1-7-1. تحلیل نظرات غزالی.. 180
4-1-7-2. تحلیل نظرات ابن‌رشد. 181
4-1-8. حدوث و قدم عالم……………………………………………………………………………………………………………… 183
4-1-8-1. تحلیل نظر غزالی در بحث حدوث و قدم عالم.. 183
4-1-8-2. تحلیل نظر ابن‌رشد در بحث حدوث و قدم عالم.. 184
4-1-9. جدال غزالی و ابن‌رشد با ابن‌سینا…………………………………………………………………………………….. 186
4-1-9-1. تحلیل جدال غزالی با ابن‌سینا 186
4-1-9-2. تحلیل جدال ابن‌رشد با ابن‌سینا 188
4-2. اشتراک نظرات غزالی و ابن‌رشد……………………………………………………………………………………………. 189
4-2-1. انتقاد به ابن‌سینا 189
4-2-2. عدم تبیین مناسب از ارتباط معجزه و علیّت… 190
4-2-3. رد قاعده‌ی الواحد. 190
4-2-4. اثبات علیّت در رابطه‌ی بین خداوند و معلولات… 190
4-3. اختلاف نظرات غزالی و ابن‌رشد……………………………………………………………………………………………. 190
4-3-1. اصل علیّت عامه. 190
4-3-2. ضرورت علّی و معلولی.. 191
4-3-3. سنخیّت علّت و معلول.. 191
4-3-4. تعریف فاعل.. 191
4-3-5. ملاک نیاز معلول به علّت… 191
4-3-6. قدم زمانی عالم.. 191
4-3-7. رابطه‌ی ضرورت علّی و صانع بودن خدا 191
4-3-8. ابن‌رشدِ ذات گرا و غزالیِ نومینالیست… 192
4-4. خاتمه؛ داوری در جدال غزالی و ابن‌رشد در بحث علیّت و فروع آن…………………………………. 193
4-4-1. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث علیّت عامه. 193
4-4-2. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث ضرورت علّی و معلولی.. 193
4-4-3. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث معجزه 193
4-4-4. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در تعریف فاعل.. 194
4-4-5. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث قاعده‌ی الواحد. 194
4-4-6. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث ملاک نیاز معلول به علّت… 194
4-4-7. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در بحث حدوث و قدم عالم.. 194
4-4-8. داوری میان غزالی و ابن‌رشد در جدال با ابن‌سینا 195
4-4-9. نتیجه‌ی کلی پژوهش…. 195
4-4-10. یافتههای پژوهش و آزمون فرضیه‌ها………………………………………………………………………… 197
فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………………………….. 201
مقدمه
1. بیان مسأله
از مشتركات هر نظام فلسفی بحث از علّت و معلول است، كه هر فیلسوفی بسته به مبانی خود به بحث و بررسی در این موضوع می‌پردازد. این قاعده و لوازم آن در طول تاریخ از سوی فلاسفه و متفكرین گوناگون مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. نقش بحث علیّت در علوم مختلف و فلسفه به حدی است كه می‌توان گفت مبنای تمام علوم طبیعی و حتی دینی در این اصل باشد. اهمیت بحث علیّت تا جایی است كه ارسطو، فلسفه را به علم العلل تعریف كرده است. اولین منكران علیّت را هم می‌توان سوفسطاییان دانست. هیوم هم در عالم فلسفه‌ی غرب منكر این اصل شده است. در عالم اسلام نیز رویكردهای متفاوتی در قبال این اصل اتخاذ شده است؛ از یک سو فلاسفه‌ی مسلمان با اثبات و قبول اصل علیّت و ضرورت علّی و معلولی، كه مفاد اصلی این قاعده تلازم ضروری میان علّت و معلول است، نظام فلسفی خود را تبیین كرده‌اند، و از سوی دیگر چهره‌های شاخصی همچون بزرگان اشاعره مانند ابوحامد محمد غزالی و فخررازی، به مخالفت با این اصل پرداخته‌اند.
محور اصلی این پژوهش نقد، بررسی و تبیین مقایسه‌ای نظریات محمد بن احمد بن رشد اندلسی معروف به ابن‌رشد، از فلاسفه‌ی مسلمان قرن ششم هجری، به عنوان چهره‌ای كه رویكردی مشائی دارد و یكی از بزرگان اشاعره یعنی ابوحامد محمد غزالی معروف به امام محمد غزالی با تأکید بر نقدهای غزالی بر ابن‌سینا در بحث علیّت و لوازم آن است، که در راستای نیل به این هدف ابتدا به ذکر کلیاتی از مفهوم علّت و معلول پرداخته و سپس به تببین جنبه‌های مخالفت غزالی با علیّت و نظرات وی در این باب پرداخته‌ایم. برای درک بهتر نظرات غزالی بررسی نظرات ابن‌سینا نیز ضروری می‌نمود که برای دریافت نظرات ابن‌سینا سعی شده است که فصل اول این پژوهش یعنی کلیات بر اساس نظرات ابن‌سینا باشد. در آخر نیز نظرات و دفاعیات ابن‌رشد را در بحث علیّت مطرح کرده و در پایان نتیجه‌گیری از این جدال ارائه کرده‌ایم. اما چرا غزالی و ابن‌رشد؟
غزالی یکی از بزرگ‌ترین متکلمان اشعری است که هم در تبیین و تفسیر نظریه‌ی «عادت‌الله» اشاعره بیش‌ترین نقش را داشته و هم در نقد آرای فلاسفه درباره‌ی علیّت، بالاخص عنصر ضرورت علّی بیش‌ترین تلاش را کرده است. در تبیین نظریه‌ی اشاعره درباره‌ی علیّت، همه‌ی متکلمان اشعری بعد از غزالی، بدون شک وام‌دار او هستند. اگر نگوییم مهم‌ترین نقدها را به علیّت در طول تاریخ غزالی انجام داده است، بی‌تردید یکی از مهم‌ترین متفکرینی است که به این موضوع وارد شده و با نقدهای خود سعی در فرو ریختن بنیان فلسفه‌ی مشاء داشته است. ابن‌رشد نیز در مقام فیلسوفی ارسطویی و مسلمان در تهافت‌التهافت با چالش‌های غزالی روبرو میشود و به جهت دفاع از آرای فلاسفه تبیین خود را از علیّت فلسفی ارائه داده است. به نظر می‌رسد بررسی نظرات این دو متفکر پیرامون مسأله‌ی علیّت و فروع آن، گامی مهم در تبیین این مسأله باشد. امید است که بتوانیم در این پژوهش، گامی هر چند کوچک در راستای این هدف برداریم.
2. اهمیت موضوع
اصل علیّت به عنوان یک اصل کلّی و عام، مورد استناد همه‌ی علومی است که درباره‌ی موضوعات حقیقی بحث میکند. از سوی دیگر کلّیت و قطعیّت هر قانون علمی، مرهون قوانین عقلی و فلسفی علیّت است و بدون آنها نمی‌توان هیچ قانون کلّی و قطعی در هیچ علمی به اثبات رسانید.[1]
برای درک بهتر اهمیت مبحث علیّت به موارد ذیل می‌توان اشاره کرد:
الف) علیّت و اثبات حقایق عینی
اثبات وجود حقیقی اشیاء عینی و خارج از نفس، مرهون اصل علیّت است و بدون آن راهی برای اثبات حقایق عینی باقی نمی‌ماند. همچنین اثبات مطابقت ادراکات با اشیاء خارجی نیازمند به قوانین فرعی علیّت است.
توضیح اینکه تصدیق واقع عینی جهان هستی، اگر چه امری قطعی و ضروری است و نیازمند به دلیل نیست، اما این تصدیق ضروری فقط به وجود اجمالی جهان هستی نظر دارد. اینکه هر احساسی، واقعیت عینی دارد، از راه ضرورت حاصل نمی‌شود، لذا باید آن را اثبات نمود. اگر علیّت و نظام علّی و معلولی را نپذیریم اثبات چنین امری ممکن نیست؛ زیرا صورت‌هایی که در ذهن تحت شرایط خاصی پدید می‌آیند، ثابت می‌کنند که علّتی از خارج سبب پیدایش آنها شده است. اگر مبداء علیّت نباشد احساس و یا وجود شیء در حس نمی‌تواند وجود واقع عینی را که در قلمرو دیگری موجود است، کشف نماید.[2]
ب) علیّت و استدلال
مبداء علیّت تنها مبدئی است که کلیه‌ی کوشش‌ها در راه استدلال، در کلیه‌ی قلمروهای فکری انسان بکار برده میشود، بر آن متوقف است. زیرا غرض از استدلال اثبات امری است که ثابت نشده است. بنابراین دلیل، علّت و واسطه در اثبات است و چیزی را که مجهول است، معلوم می‌گرداند. اگر رابطه‌ی علیّت و معلولیت را درک نکنیم از هیچ استدلالی نمی‌توانیم نتیجه بگیریم. زیرا نتیجه، معلول مقدمه‌ها است و هنگامیکه قانون علیّت از حساب ساقط گردد و هیچگونه ضرورتی بین علّت و معلول وجود نداشته باشد، ارتباطی نیز بین دلیل و آن حقیقت که مورد استدلال قرار گرفته است، نیز باقی نمی‌ماند.[3]
ج) علیّت و اثبات خداوند
قانون علیّت، از با ارزش‌ترین قوانین مورد استفاده در فلسفه‌ی الهی است. همین قانون با سایر قوانین منشعب از آن است که ما را ملزم میکند که تمام رشته‌های علّی و معلولی را منتهی به یک ذات کامل و غیر معلول بدانیم و همه‌ی نظامات را تحت نظام واحد و قائم به ذات واحد بشناسیم. به همین دلیل است که مرحوم صدرالمتألهین در جلد دوم اسفار می‌نویسد:
أن الطریق إلى إثبات الصانع ینسد بسببه فإن الطریق إلیه هو أن الجائز لا یستغنی عن المؤثر فلو أبطلنا هذه القاعدة لم یمكننا إثبات واجب الوجود.[4]
اگر علیّت نفی گردد، راه اثبات صانع نیز مسدود میشود. زیرا طریقه‌ی اثبات صانع این است که هر امر ممکنی محتاج به مؤثر است و چنانچه این طریق باطل شود، امکان
